Φωτογραφία: Gabriel Isak's

Εισαγωγικές επισημάνσεις και ένταξη του έργου στην εποχή του

Γραμματειακό είδος: Διήγημα

Ο Ποσειδώνας, διήγημα της μιας παλάμης, περιλαμβάνεται στη συλλογή "Η Σιωπή των Σειρήνων". Ο συγγραφέας με χιουμοριστικό ύφος και ήρωα ένα γέννημα της θρησκευτικής φαντασίας των αρχαίων Ελλήνων δίνει πραγματική μορφή και υπόσταση σε μια κατάσταση, η οποία βασανίζει πολλούς ανθρώπους στην πραγματική ζωή. Ένας καθ’ όλα ευυπόληπτος κύριος και σκληρά εργαζόμενος επαγγελματίας πνίγεται από τα καθήκοντά του και είναι αλλοτριωμένος από τη χαρά της δημιουργίας και την αληθινή ζωή. Ο Ποσειδώνας, προσπαθεί να τα βγάλει πέρα μέσα σε έναν κόσμο που τον τοποθέτησαν ισχυρότερες από αυτόν δυνάμεις προαιώνιες και ακατανίκητες.

Ενδεικτική προσέγγιση – Ανάλυση του κειμένου

Το θέμα

Ο Ποσειδώνας, ο θεός της θάλασσας δεν περιδιαβαίνει τα πέλαγα κρατώντας το σκήπτρο του, την τρίαινά του, αλλά κάθεται και διαλογίζεται απελπισμένος με ποιον τρόπο θα γλιτώσει απ' αυτό το ανιαρό καθήκον που του όρισε η μοίρα, για να πάει κι αυτός μια εκδρομή Μια εύθυμη ιστορία μάς δίνει την ειρωνική εκδοχή του αρχαιοελληνικού μύθου, του Θεού της θάλασσας.

Ο τίτλος

Ο τίτλος φανερώνει τον πρωταγωνιστή της Ιστορίας. Ο κυρίαρχος του υδάτινου βασιλείου θα ζωντανέψει στην ιστορία που ακολουθεί. Το γεγονός ότι λείπει η λέξη Θεός – Ποσειδώνας αλλά και η απουσία του οριστικού άρθρου προεξαγγέλλει και τον τρόπο που ο συγγραφέας θα παρουσιάσει τον ήρωά του. Αποδυναμωμένο, διαμαρτυρόμενο, αμφιταλαντευόμενο, απελπισμένο, δηλαδή: ανθρώπινο.

Δομή

Η ιστορία πλέκεται γύρω από τους αλυσιδωτούς στοχασμούς του Ποσειδώνα, οι οποίοι είναι οργανικά δεμένοι μεταξύ τους, ώστε η διαίρεσή του κειμένου σε υποενότητες δεν κρίνεται απαραίτητη.

Το κείμενο

Ο Κάφκα ανασκευάζει τον αρχαιοελληνικό μύθο σε μια προσπάθεια να σχολιάσει τη σύγχρονή του πραγματικότητα.

Από την πρώτη εικόνα του διηγήματος καταλαβαίνουμε ότι αυτός ο Ποσειδώνας λίγα κοινά έχει με το Θεό Ποσειδώνα, όπως τον συνέλαβε η αρχαιοελληνική φαντασία. Ακριβώς επειδή ο Ποσειδώνας είναι ένα σύμβολο διεθνούς εμβέλειας και ο κάθε αναγνώστης έχει πλήρη αντίληψη για το ποιον του, το γενεαλογικό του δέντρο, το αξίωμα, τις φυσικές δυνάμεις που εξουσιάζει, ξαφνιάζεται από την πρώτη κιόλας πρόταση. Είναι κι αυτός Θεός των θαλασσών, μια θέση κάτω από τη δύναμη και το αξίωμα του Δία και ελέγχει το μεγαλύτερο τμήμα του πλανήτη. Αν και κυβερνά τις θάλασσες όμως, απεικονίζεται απομονωμένος σε ένα γραφείο σκυμμένος πάνω από τα χαρτιά του να κάνει υπολογισμούς. Δουλεύει ώρες εξαντλητικές. Δεν εποπτεύει με τα χαλκόποδα άλογά του τις θάλασσες, δεν ξεσηκώνει με την τρίαινά του τρικυμίες. Ελέγχει το βασίλειό του με γραφική εργασία!

Αν και κυβερνήτης, δεν αναθέτει σε κανέναν μέρος των καθηκόντων του, για να απαλλαγεί λίγο από το φόρτο της εργασίας του. Πιστεύει ότι οφείλει να έχει τη γενική εποπτεία του έργου του και μάλλον διστάζει να χάσει τον έλεγχο. Χωρίς να παρουσιάζονται άλλα πρόσωπα, ο Κάφκα υποβάλλει την ιδέα ότι ο Θεός περιστοιχίζεται από βοηθούς, ένα επιτελείο συνεργατών, ένα είδος βέβαια κατώτερου προσωπικού, που συναποτελούν το μηχανισμό της γιγαντιαίας επιχείρησης, στην οποία προΐσταται ο διαμαρτυρόμενος Ποσειδώνας.

Ο Ποσειδώνας εργάζεται σκληρά. όχι όμως επειδή απολαμβάνει τη διακυβέρνηση ενός απέραντου κόσμου, αλλά για να έρθει ταχύτερα η ώρα που θα κλείσει τα βιβλία του, θα απελευθερωθεί από τη φυλακή του και θα πάει στο σπίτι του. Αυτό δε σημαίνει ότι επιτελεί το καθήκον του πρόχειρα και βιαστικά. Αφού τελειώσει τις αθροίσεις του, θα ελέγξει ξανά και ξανά τους υπολογισμούς του και όταν πια βεβαιωθεί ότι τα πάντα ρυθμίστηκαν σωστά, θα αποχωρήσει σχεδόν ικανοποιημένος.

Ο Κάφκα προλαβαίνει τη σκέψη μας και μας πληροφορεί με έμφαση: «Μα φυσικά και είχε προσπαθήσει να βρει μια πιο χαρούμενη εργασία». Κατά καιρούς ψάχνει μια εργασία που θα τον ευχαριστεί, θα είναι λιγότερο απαιτητική, αλλά του είναι αδύνατον να βρει κάτι άλλο να ταιριάζει στις ικανότητές του και στο μεγαλείο του. Στα παράπονά του και τις διαμαρτυρίες οι γύρω του αναγκάζονται με δουλικότητα λόγω της εξουσίας του να του συστήσουν λύσεις για το πρόβλημά του, ξέροντας εκ των προτέρων ότι είναι μάταιο. Αλλά εκείνος γίνεται έξαλλος, όταν κάποιος από το επιτελείο του του προτείνει να ασχοληθεί με κάτι άλλο, γιατί διαβλέπει ότι η πρόταση δεν είναι καλοπροαίρετη και τι θα άξιζε ένας Θεός, αν ήταν αντικαταστάσιμος;

Ο ταλαίπωρος Θεός, πάνω από όλα θλίβεται, γιατί κανείς δεν παίρνει τους προβληματισμούς, τα βάσανα και τις αγωνίες του στα σοβαρά. Οι άλλοι θεωρούν τη θέση του αξιοζήλευτη, γιατί νομίζουν ότι δεν κάνει τίποτε σημαντικό και πώς να κυβερνάς είναι εύκολο και ευχάριστο. Νιώθει αδικημένος στη σκέψη ότι ενώ ο ίδιος πνίγεται στο υδάτινο κάτεργό του, οι άνθρωποι νομίζουν ότι καλπάζει αμέριμνος πάνω στα κύματα και εποπτεύει συνδυάζοντας δουλειά και διασκέδαση. Βέβαια και εκείνος και οι άλλοι ξέρουν ότι είναι αδύνατον να παραιτηθεί. Ανέλαβε το υδάτινο βασίλειο αιώνια και αμετάκλητα.

Έτσι, υπομένει παθητικά τη μοίρα του. Φυλακισμένος στο ωκεάνιο βασίλειό του στερείται τις μικροχαρές της ζωής. Βυθίζεται στη ρουτίνα και μόνο ένα ταξιδάκι στον προϊστάμενο του στον Όλυμπο, σπάει τη μονοτονία, αλλά ο ανταγωνισμός του με τον Δία και οι επαγγελματικές τους φιλοδοξίες δεν τον αφήνουν να το χαρεί. Στερείται μια απλή εκδρομή, στερείται μια βόλτα και το πιο χαρακτηριστικό της μίζερης ζωής του, ο θεός της θάλασσας δεν έχει δει κάθε θάλασσα του κόσμου!

Όλοι οι άνθρωποι διατηρούν ζωντανή μια φαντασίωση, ένα όνειρο που τους κρατά στη ζωή, ένα σκοπό που δίνει νόημα στο μόχθο τους. Έτσι και ο δυστυχής Ποσειδώνας ονειρεύεται την ώρα που θα απαλλαγεί από το μαρτύριό του και θα χαρεί επιτέλους. Όμως ενώ οι άλλοι άνθρωποι ονειρεύονται μια λύση, μια έξωθεν σωτηρία από το δράμα τους ή έστω την επιτυχία του αγώνα τους, ο Ποσειδώνας, τυπικός καφκικός ήρωας δεν ονειρεύεται τη λύση αλλά την καταστροφή. Προσδοκά μια ολοκληρωτική καταστροφή, που θα εξαφανίσει τον κόσμο και θα τον γλιτώσει από τις φροντίδες. Ο κόσμος, για να είναι βιώσιμος πρέπει να γκρεμιστεί και να χτιστεί από την αρχή.

Όπως κάθε ήρωας του Κάφκα, έτσι και στο διήγημα αυτό ο Ποσειδώνας είναι δέσμιος ενός παραλογισμού. Μισεί τη δουλειά του, αλλά του ταιριάζει όσο καμιά. Επιθυμεί πάνω από όλα τη χαρά (ψάχνει μια πιο χαρούμενη εργασία), αλλά όλη του η ζωή, οι σχέσεις του με τους άλλους (συνεργάτες-Δίας), ο ελεύθερος χρόνος του, η ισχύς του , το γόητρό του και η τιμή του διευθετούνται από τη δουλειά του. Ασκεί τα καθήκοντά του με πραγματική αφοσίωση και επιτυχία, αλλά παραπονείται που δεν έχει την κοινωνική αναγνώριση που του αξίζει. Άρα τοποθετεί στην υψηλότερη κλίμακα των αξιών του την εργασία. Ενώ αυτή ακριβώς είναι η δύναμη που τον σκλαβώνει και τον κάνει δυστυχισμένο. Αλλοτριωμένος από τις θάλασσές του, είναι τελικά αλλοτριωμένος και από τα έργα του και από τον εαυτό του. Βέβαια, ως Θεός που είναι θα μπορούσε ίσως να μετασχηματίσει την πραγματικότητα, ώστε να γίνει πιο φιλική σ’ αυτόν. Όμως- και εδώ εξυπηρετεί το μήνυμα του διηγήματος η θεϊκή υπόσταση του ήρωα_ δεν είναι τόσο ισχυρός, ώστε να ανατρέψει την καθεστηκυία τάξη. Κατά τον ίδιο τρόπο και ο άνθρωπος, είναι πανίσχυρος, αφού η βούλησή του είναι η θεϊκή ουσία του, αλλά και εξαρτημένος. Γι αυτό ξοδεύει όλη του τη ζωή σε μια συμβατική σχέση με τα πράγματα και με τον βαθύτερο εαυτό του, έχοντας την συγκεχυμένη βεβαιότητα ότι τα πράγματα θα αλλάξουν μόνα τους.

Φωτογραφία: Gabriel Isak's

Γλώσσα

Το κείμενο μάς παραδίδεται σε μετάφραση, ώστε δεν είναι δυνατόν να αποτιμηθεί η

Το κείμενο μάς παραδίδεται σε μετάφραση, ώστε δεν είναι δυνατόν να αποτιμηθεί η γλώσσα του Κάφκα. Είναι όμως γνωστό ότι ο Κάφκα έγραψε σε λαμπρά γερμανικά. Η γλώσσα των έργων του είναι απλή, άμεση, διαυγής, φυσική, στο επίπεδο της καθημερινής ομιλίας. Δεν επιδίωξε να βρει και να καθιερώσει ένα προσωπικό γλωσσικό στιλ και δεν πίστευε στους γλωσσικούς πειραματισμούς. Ιδιαίτερη προτίμηση για κάποιες λέξεις δεν είχε, ούτε και για κάποια ειδική συντακτική κατασκευή. Ωστόσο, από αυτή την απλότητα γεννιούνται τις περισσότερες φορές υψηλής αξίας λογοτεχνικές συλλήψεις. Αυτό που γοητεύει τον αναγνώστη πάντως είναι η αλήθεια της ιστορίας του.

Ύφος

ΤΤο ύφος είναι απλό, φυσικό, γήινο. Όλο το διήγημα το διαπερνούν λεπτοί χιουμοριστικοί και ειρωνικοί τόνοι. Αν και ο ήρωας είναι ένα μυθικό πρόσωπο επιβαρημένο με όσα ήδη ξέρουμε γι΄ αυτό, ο τρόπος με τον οποίο αποδίδονται τα εσωτερικά διλήμματα και ο καημός του παραμένει ρεαλιστικός.

Αφηγηματική τεχνική

Η αφήγηση δομείται στην αντίθεση ανάμεσα σ΄ αυτά που ονειρεύεται ο Ποσειδώνας και σ’ αυτά που τον εμποδίζουν να αλλάξει τα πράγματα. Ο χείμαρρος της σκέψης του είναι το ξετύλιγμα των εσωτερικών του συγκρούσεων. Ο συγγραφέας έχει επιλέξει την τριτοπρόσωπη αφήγηση, αφού ο ίδιος δεν είναι μέρος της ιστορίας, άρα δεν συμμετέχει στα γεγονότα που αφηγείται. Επομένως, είναι ετεροδιηγητικός τύπος αφηγητή και έχει το ρόλο του παντογνώστη με μηδενική εστίαση. Δηλαδή, πληροφορούμαστε χωρίς εμπόδια τις σκέψεις και τα συναισθήματα του Ποσειδώνα. Τα γεγονότα δεν δίνονται με ομαλή χρονική σειρά, αλλά ο αφηγητής μάς πληροφορεί για τη ζωή του Ποσειδώνα ανατρέχοντας στο αόριστο παρελθόν (π.χ. οι επισκέψεις στο Δία) και μετά επιστρέφει σε ένα παρόν (κάθεται και λογαριάζει) που επαναλαμβάνεται αδιάκοπα το ίδιο και απαράλλακτο, πράγμα που προβάλλει την τραγικότητα του ήρωά του.

Δ΄ μέρος – Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

1. Πώς παρουσιάζει ο Κάφκα τον Ποσειδώνα; Σε ποια σημεία της περιγραφής του επιμένει περισσότερο και γιατί;

Ο Κάφκα παρουσιάζει τον Ποσειδώνα χωρίς τη μεγαλοπρέπεια, που περιμένουμε να έχει ο διαφεντευτής των θαλασσών και του πελάγους. Κάθεται σε ένα γραφείο και λογαριάζει. Παρουσιάζεται εξανθρωπισμένος, απογυμνωμένος από καθετί υπερφυσικό και μεγαλειώδες. Σαν ιδιοκτήτης μιας επικερδούς μεν ανιαρής δε επιχείρησης, βουλιάζει κάθε μέρα σε λογιστικές αθροίσεις ή σαν υψηλόβαθμο στέλεχος μιας εταιρίας, που όμως βαρυγκομεί με τις ευθύνες του και αγχώνεται με τον ανταγωνισμό. Ένας πανίσχυρος γραφειοκράτης με δημοσιοϋπαλληλικούς φόβους, Ορίζει βέβαια μια στρατιά από υφισταμένους, στοιχεία και πλάσματα της φύσης, αλλά έχει και αυτός τον ανώτερό του, τον εργοδότη του Δία, τον οποίο αναγκάζεται να συναντάει σε τακτά χρονικά διαστήματα, χωρίς να το θέλει και στον οποίο δίνει αναφορά για την τέλεση των καθηκόντων του. Αξιολογείται ακόμη κι ένας Θεός και ελέγχεται.

Ο Κάφκα επιμένει περισσότερο στην προβολή των εσωτερικών συγκρούσεων του ήρωά του. Προβάλλει την έντονη πλήξη και την ανία του Ποσειδώνα, που πνίγεται στην άχαρη δουλειά του. Αλλά και το γεγονός ότι από αυτή τη δουλειά αντλεί το κύρος και την αυτοεκτίμηση του. Αισθάνεται εγκλωβισμένος σε μια δουλειά που τον εξουθενώνει, αλλά και δεν θα μπορούσε να συμβιβαστεί με μια υποδεέστερη απασχόληση. Μια μικρή θάλασσα θα του εξασφάλιζε ελεύθερο χρόνο και μια σχετική ανεμελιά αλλά θα ήταν υποβιβασμός και καταδίκη. Πώς θα μπορούσε ένας θεός να καταδεχτεί μια πιο ευτελή εργασία;

Ο Κάφκα παρουσιάζει το αδιέξοδό του ήρωα θέλοντας να προβάλλει με εύθυμους τόνους την αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου. Ο Ποσειδώνας ζει αποξενωμένος από τη δημιουργική φύση του. Δεν χαίρεται τα έργα του, δεν απολαμβάνει την εργασία του, δεν την ελέγχει. Αντίθετα, η εργασία του ελέγχει αυτόν. Του στερεί τον ελεύθερο χρόνο, τη χαρά, την ξενοιασιά, τη διασκέδαση, του επιβάλλει συναντήσεις με το Δία. Ωστόσο, δεν μπορεί να κάνει τίποτα, για να την αλλάξει. Μισεί τόσο τη θεσούλα του κι όμως την ίδια στιγμή τρέμει μη τη χάσει. Διαβάζοντας το κωμικοτραγικό παραλήρημα του Ποσειδώνα, ο Κάφκα ξέρει και ελπίζει ότι πολλοί αναγνώστες θα αναγνωρίσουν το πρόσωπό τους και την καθημερινότητά τους.

Η μόνη του ελπίδα είναι μια ολική καταστροφή του κόσμου, που θα τον απάλλασσε από αυτό το μαρτύριο.

2. Για ποιους λόγους κανένας δεν μπορεί να απαλλάξει τον Ποσειδώνα από τα καθήκοντά του;

Ο Ποσειδώνας υφίσταται τις συνέπειες των πράξεών του και σηκώνει το βάρος των επιλογών του. Σαφώς βρίσκεται σε δυσχερή θέση και αισθάνεται εγκλωβισμένος. Όμως διεκδίκησε αυτή τη θέση και παλεύει ακόμη και τώρα να τη διατηρήσει. Μάλλον γι αυτό ΄κάθε φορά επιστρέφει από το Δία εξοργισμένος. Άρα μόνο ο ίδιος θα μπορούσε να αποτινάξει τα δεσμά του. Δεν αντλεί χαρά και ικανοποίηση από τη δουλειά του. Δούλευε επειδή ήταν υποχρεωμένος. Όμως αυτός που τον υποχρέωνε περισσότερο ήταν ο ίδιος του ο εαυτός. Η τελειομανία του, το άγχος του και μάλλον η πεποίθησή του ότι κανείς δεν θα διεκπεραίωνε καλύτερα τις υποθέσεις, τον κάνουν να μη δέχεται καμία βοήθεια. Ο Κάφκα πίστευε ότι η λύτρωση και η εξέλιξη του σύγχρονου ανθρώπου μπορεί να έρθει μόνο με προσωπικές επαναστάσεις, αρνήσεις και υπερβάσεις. Έτσι, ο Ποσειδώνας δεν μπορεί να περιμένει έναν έξωθεν σωτήρα και λυτρωτή. Πρέπει ο ίδιος να αποτινάξει τα δεσμά του.

3. Ποιο φαίνεται να είναι το αδιέξοδο του Ποσειδώνα και πώς σκέπτεται να αντιδράσει;

Το αδιέξοδο του Ποσειδώνα έγκειται στο γεγονός ότι η δουλειά του τον κάνει δυστυχισμένο, του στερεί τον ελεύθερο χρόνο, τον γεμίζει άγχος και αγωνία, τον συνθλίβει και ώρες-ώρες τον κάνει έξαλλο. Η δουλειά του απορροφά τόσο χρόνο και ενέργεια, ώστε δεν γνωρίζει αυτό που ορίζει: τη θάλασσα. Έχει χάσει λοιπόν την επαφή με τα έργα του, όπως έχει χάσει την επαφή με τον εαυτό του. Αλλά ενώ του προσφέρεται η δυνατότητα να την εγκαταλείψει και να αποδράσει, απορρίπτει τις προτάσεις που του κάνουν, γιατί δεν είναι ανάλογες των προσόντων και της μεγαλειότητάς του. Το χειρότερο είναι ότι δεν σκέπτεται να αντιδράσει. Η μόνη του ελπίδα είναι μια ολική καταστροφή του κόσμου, που θα τον απαλλάξει μια για πάντα από τη μίζερη ζωή του.