Θερμοπύλες, Κ.Π. Καβάφης

Ο Καβάφης: Έργο του ποιητή και ζωγράφου Ν. Εγγονόπουλου *1

Α. Ανάλυση κειμένου

Εισαγωγικές επισημάνσεις

Το ποίημα είναι φιλοσοφικό-διδακτικό και θεμελιώνεται σε ιστορικό έδαφος. Δηλαδή, ο ποιητής με αφορμή ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός   επιδιώκει να εμφυσήσει ηθικές αρχές και ιδιαίτερα να αναδείξει την υψηλή αίσθηση του καθήκοντος ως θεμέλιου της ατομικής, της εθνικής και ευρύτερα της κοινωνικής ελευθερίας. Ο Ε. Παπανούτσος το κατατάσσει στα ηθικά ποιήματα, που αναπτύσσονται γύρω από την ιδέα της αξιοπρέπειας. Η αξιοπρέπεια ήταν πυρήνας της βιοθεωρίας του ποιητή και βασικό συστατικό της ποίησής του  και διατρέχει ακόμη και μη ηθικά ποιήματά του.

      
           

 

 Το ολιγόστιχο αυτό ποίημα έχει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του επιγράμματος και
μάλιστα του επιτύμβιου. Του μικρού, δηλαδή, εγκωμιαστικού ποιήματος, που χαρασσόταν στην πλάκα του μνημείου πεσόντων στη μάχη, ως ύστατης τιμής.  Ανήκει στα 154 αναγνωρισμένα ποιήματα του Καβάφη από τον πιο αυστηρό κριτή τους, τον ίδιο τον ποιητή, που είχε την εμμονή να επαναξιολογεί τα ποιήματά του, ιδιαίτερα εκείνα που έγραψε κατά την πρώιμη περίοδο της δημιουργίας του και είτε να τα  εγκρίνει  είτε να τα αποκηρύττει.

Πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παναθήναια το 1903. Είναι γραμμένο το 1901 σε εποχή μεγάλου εθνικού αναβρασμού και στην παραμονή της μεγάλης εθνικής εξόρμησης του 1912- 13 και ο ποιητής επιθυμεί να δώσει στον Ελληνισμό υψηλά ηθικά πρότυπα.  Υπάρχει όμως και μια άλλη εκδοχή, που κατέθεσε ο συγγραφέας  Στρατής Τσίρκας στο μελέτημά του «Ο Καβάφης και η εποχή του» (1958).  Όταν το 1887 η ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας είχε χρέος 20.000 λιρών περίπου, ο Γεώργιος Αβέρωφ, τότε πρόεδρός της και μέγας ευεργέτης προσέφερε το μισό ποσό της οφειλής από τη δική του περιουσία, για να ανακουφίσει την κοινότητα. Κάτι αντίστοιχο θα κάνει και μετά την πτώχευση του Τρικούπη για το Ελληνικό Δημόσιο, ακόμη και για τις ανάγκες του πολέμου του 1897. Ο ποιητής εμπνεύστηκε από την ακριβή πρωτοβουλία του μεγάλου άνδρα και προσπάθησε μέσω των ιστορικών συμβόλων του να εξυμνήσει πράξεις και έργα, ώστε να σκιαγραφήσει μια πολιτική επιβίωσης του ελληνικού γένους. Δεν πρέπει όμως να εγκλωβίσουμε το αριστούργημα αυτό σε εθνικά ή ιστορικά όρια, γιατί ακόμη κι αν είναι γέννημα μιας συγκεκριμένης εποχής και είχε επικαιρικές αφορμές έμπνευσης, έχει υπερβεί τα στενά τοπικά και χρονικά όρια και προσφέρει καθολικό νόημα.

     Ένας άλλος λόγος που κάνει ιδιαίτερο αυτό το ποίημα είναι η αισιοδοξία του. Αποπνέει  πίστη στον άνθρωπο και το μέλλον του. Ενώ ο Καβάφης είναι ένας ποιητής που κατά κανόνα εκφράζει την αγωνία του ανθρώπου, τη διάψευσή του, την αλλοτρίωση και την  παρακμή του, οι Θερμοπύλες είναι από τις λίγες δημιουργίες του που είναι αφιερωμένες σε ανδραγαθήματα και ηθικές κατακτήσεις.

     

Θέμα

Βασική ιδέα του ποιήματος είναι η ανάγκη απόδοση τιμής στους ανθρώπους που δείχνουν αμετακίνητη πίστη σε υψηλά ιδανικά και γίνονται θεματοφύλακες πανανθρώπινων αξιών, ακόμα κι αν διαβλέπουν την ήττα και την επικράτηση των άδικων και των κακόβουλων.  Ο ποιητής με αφορμή τη μάχη των Θερμοπυλών εξαίρει γενικότερα την περήφανη αντίσταση των ανθρώπων  στη δειλία, την αναξιοπρέπεια, την αδικία και την επιβολή.  

Δομή

Το ποίημα αποτελείται από 14 στίχους και δομείται σε δύο στροφικές ενότητες:

i.     1^η  στροφή :  (στ.1-3) η οφειλόμενη τιμή στους θεματοφύλακες υψηλών ιδανικών –το ήθος τους (στ. 4-10).

ii. 2^η στροφή :   πιστοί στις επάλξεις, παρά την επίγνωση της αναπόφευκτης ήττας.

Περιεχόμενο-Τεχνική

Πρώτη ενότητα

       Στον πρώτο και τον δεύτερο στίχο   ο ποιητής εκφράζει τον απόλυτο θαυμασμό του για τον εξαίσιο αγώνα που έδωσαν οι Έλληνες του 480 π.Χ στις Θερμοπύλες. Τα ιστορικά  γεγονότα είναι σε όλους γνωστά. Ο ποιητής εκφωνεί έναν διδακτικό  μονόλογο ξεκινώντας από το λαμπρό παράδειγμα εκείνων, για να δώσει στη συνέχεια  ένα καθολικό νόημα στην αυτοθυσία τους.

        Αξίζει μεγάλη τιμή και βαθύς σεβασμός σ΄αυτούς, γιατί όρισαν και φύλαξαν τα ιδανικά τους.  Όρισαν, δηλαδή αποφάσισαν με δική τους ελεύθερη προαίρεση τις αξίες τους, χωρίς εξωτερική επιβολή και αυτοδεσμεύτηκαν να τις υπηρετούν χωρίς αντάλλαγμα.  Επειδή ακριβώς δεν βρέθηκαν στις Θερμοπύλες απέναντι από τις ασιατικές ορδές λόγω κάποιου καταναγκασμού, αλλά επειδή το επέλεξαν, γι΄αυτό και φυλάγουν τη θέση τους μέχρι τέλους. Δεν μένουν οι ιδέες τους σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά τις κάνουν πράξη. Πολλοί κάνουν διαγγέλματα ηθικής και όταν καλούνται να τα υλοποιήσουν  αυτοδιαψεύδονται. Έτσι τα ρήματα «όρισαν και φυλάγουν» , δηλαδή αποφάσισαν και αγωνίζονται, τονίζουν τη συνέπεια, τη σταθερότητα και την κατηγορηματικότητα των ηρώων.

        Από την άλλη μεριά, πρέπει να παρακολουθήσουμε πώς και από ποιο σημείο ο έπαινος του ποιητή δραπετεύει από το ιστορικό παρελθόν και απευθύνεται στη σύγχρονή του γενιά και τις κατοπινές. Ο ενεστώτας του ρήματος φυλάγουν (αντί του όρισαν και φύλαξαν) αποτελεί την πρώτη ένδειξη, γιατί εκτείνει σε διάρκεια την πράξη τους. Ο ποιητής πιστεύει ότι αξίζει τιμή σ΄αυτούς που παλεύουν για τα ιδανικά τους όχι μόνο στις ώριμες στιγμές της ιστορίας, όπου κάθε απόφαση είναι μοιραία, αλλά και στην καθημερινή ζωή.  Συνήθως όταν αναφερόμαστε σε ηρωική συμπεριφορά την περιχαρακώνουμε μόνο στο πλαίσιο της πολεμικής αρετής και δοξάζουμε το ήθος σε στρατιωτικές μάχες. Ο Καβάφης όμως εδώ  μιλάει για θητεία δια βίου στην αρετή.   

      Στον ίδιο στίχο παρατηρούμε την απουσία του άρθρου στις «Θερμοπύλες»,  που αποτελεί την δεύτερη ένδειξη ότι οι Θερμοπύλες δεν είναι μόνο η ιστορική  τοποθεσία, αλλά   ένα ποιητικό σύμβολο. Σημαίνει το ηθικό οχυρό, τα ιδανικά που φυλάσσουν κάποιοι άνθρωποι σε οποιαδήποτε πατρίδα και οποιαδήποτε εποχή και κυρίως σε οποιαδήποτε απειλή βαρβάρων, ξένων ή εγχώριων, με αντίτιμο ακόμη και τη ζωή τους.

          Στους στίχους 3-10 ο ποιητής σκιαγραφεί το ήθος  των ηρώων, εξηγεί από ποια υλικά είναι καμωμένοι  οι ήρωες, χρησιμοποιώντας κυρίως μετοχές και επίθετα. Έτσι  υπογραμμίζει ότι είναι άνθρωποι ανυποχώρητοι, ανένδοτοι μπροστά στο καθήκον (ποτέ από το χρέος μη κινούντες). Χρειάζεται να προσέξουμε τη μετοχή  «μη κινούντες»:  Σήμερα λέμε: κινείται από το φόβο και εννοούμε ο φόβος είναι το κίνητρό του, ότι ωθεί τον άνθρωπο να κάνει ή να μην κάνει κάτι. Αν εκλάβουμε τη φράση «από το χρέος μη κινούντες» μ΄αυτόν τον τρόπο, θα παραπλανηθούμε. Ο ποιητής αποδίδει στο ρήμα «κινώ» την έννοια: μετακινούμαι. Δηλαδή, χωρίς να μετακινηθούν ποτέ από το χρέος τους, χωρίς ποτέ να απομακρυνθούν από αυτό. Έτσι, είναι σταθερά προσηλωμένοι στα ιδανικά τους, σαν «έτοιμοι από καιρό», όπως λέει σε άλλο του ποίημα.

                  Στη συνέχεια προστίθεται το αίσθημα  της δικαιοσύνης και της μεγαλοψυχίας σε όλες τους τις πράξεις. ( (όντες) δίκαιοι και ίσιοι σ΄όλες των τες πράξεις) Το επίθετο δίκαιοι έχει  πλατύτερη έννοια από αυτή που αποδίδουμε στη λέξη στις καθημερινές μας συναλλαγές. Σημαίνει ενάρετοι, χρηστοί, φιλότιμοι και ευσυνείδητοι. Η αίσθηση της δικαιοσύνης είναι το θεμέλιο για κάθε άλλη αρετή, γιατί, αν αυτή όριζε τη συμπεριφορά μας, κανένας γραπτός νόμος δεν θα χρειαζόταν να μας υπαγορεύει  το σωστό και το τίμιο. Όπως το αρχαίο ελληνικό ρητό του Θέογνι του Μεγαρέως όριζε: «Eν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασ’ αρετή εστίν», δηλαδή μέσα στη δικαιοσύνη είναι συγκεντρωμένες όλες οι άλλες αρετές. Είναι λοιπόν δίκαιοι και ίσιοι , δηλαδή ευθείς σε όλες τους τις πράξεις.

        Αν και είναι τόσο ξεχωριστοί, αν και ξέρουν ότι αποκλίνουν πολύ από τον μέσο όρο, δεν  είναι αλαζονικοί και απόμακροι από τους άλλους που είναι ηθικά ατελείς . Δεν είναι  ξεκομμένοι από την κοινωνία. Ό,τι κάνουν το κάνουν μέσα στην κοινωνία, για την κοινωνία. Έτσι, είναι ελεήμονες και γενναιόδωροι απέναντι στους πάσχοντες και συμπαρίσταται σε κάθε τους ανάγκη έμπρακτα, είτε είναι πλούσιοι είτε  είναι φτωχοί. (γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι κι όταν είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι ) Πάντα προσφέρουν αυτό που μπορούν. Η επανάληψη του επιρρήματος «πάλι» τονίζει ότι δεν εκφράζουν περιστασιακά τη φιλανθρωπία τους, την ανθρωπιά τους, αλλά έχουν μόνιμη την κλίση της προσφοράς.

                Και επειδή είναι δοτικοί και ευσυνείδητοι είναι και  φιλαλήθεις  (πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες) . Δεν αγαπούν την υποκρισία. Κι ενώ είναι στρατευμένοι σε τόσο υψηλές αρχές, θα περίμενε κανείς ότι τρέφουν μίσος ή έστω αντιπάθεια για όσους υπηρετούν το ψεύδος. Όμως αυτοί διαθέτουν το ψυχικό μεγαλείο, χωρίς να μιμούνται τους αδύναμους, να τους κατανοούν και να τους λυπούνται. Ξέρουν ότι καμιά φορά και η φύση δεν έχει προβλέψει τον ίδιο ρόλο για όλους τους ανθρώπους και επομένως ούτε επαίρονται γι αυτό που είναι  οι ίδιοι ούτε περιφρονούν τους άλλους γι΄αυτό που δεν μπορούν να είναι. Η αρετή που διαγράφει ο ποιητής στους στίχους 9 και 10 βρίσκεται πολύ κοντά στην αρχαιοελληνική έννοια του μέτρου: η σεμνότητα, η ταπεινότητα, η σοφία. Αυτές οι αρετές  τούς αποτρέπουν από το να διαπράξουν ύβρη.  

Δεύτερη ενότητα

Αφού έδωσε ο ποιητής στους προηγούμενους στίχους ένα γενικό ηθικό περίγραμμα των ανθρώπων που αξίζει να έχουμε ως πρότυπο και να μας εμπνέουν, δίνει στη δεύτερη στροφή το προβάδισμα (και περισσότερη τιμή τούς πρέπει)  σε μια αρετή, που είναι το επιστέγασμα όλων: τη διορατικότητα. Την πρόβλεψη του κινδύνου.

       Ο ποιητής εξαίρει την αυτοθυσία και την αυταπάρνηση, υπό τον όρο ότι έχει προβλέψει κανείς τον κίνδυνο. Και ακόμη περισσότερο, όταν έχει προβλέψει ότι ο αγώνας θα είναι μάταιος. Οι ήρωες δεν θυσιάζουν τη ζωή τους από λάθος, από κακή εκτίμηση της κατάστασης ή από υπερεκτίμηση των δυνάμεών τους. Ο ηρωισμός έτσι θα ήταν ένα ατύχημα σε καίρια ιστορική στιγμή. Η ανδρεία θα ήταν θράσος και παραφροσύνη. Ούτε είναι βέβαιοι ότι με τη ζωή τους θα κερδιθεί κάτι ή θα ανακαινιστεί ο κόσμος. Οι τριακόσιοι του Λεωνίδα δεν ζύγισαν αν αξίζει να αγωνιστούν μετρώντας τις πιθανότητες νίκης, αλλά έδωσαν ηθικό περιεχόμενο στον αγώνα τους και όχι στην υπεροχή απέναντι στον εχθρό. Ο ποιητής είναι σαν να μας λέει ότι με τον εαυτό τους αναμετριούνται οι ήρωες. Με το φόβο, με τη δειλία, με τη λαχτάρα για τη ζωή, που μπορεί να τους κάνει να αφήσουν το μετερίζι τους για έναν αγώνα εκ των προτέρων χαμένο.  Οι ήρωες μένουν τελικά από αληθινό έρωτα προς την αρετή. Φυλάγουν Θερμοπύλες, γιατί θα ντρέπονταν αν εγκατέλειπαν,  και το  αγαθό της ζωής , αν επικρατούσαν οι Μήδοι, δεν θα ήταν πια αγαθό. Κι αν οι Μήδοι κυριαρχήσουν στο τέλος, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να περάσουν ανενόχλητοι. (ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος κι οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε) Πρέπει να προσέξουμε το «επιτέλους». Το επίρρημα δεν εκφράζει ευχή και αγωνιώδη αναμονή για κάτι επιθυμητό, όπως σήμερα. Σημαίνει απλώς: στο τέλος, στην έσχατη ώρα.

         Μεγαλύτερη τιμή λοιπόν αξίζει σ΄αυτούς, επειδή προέβλεψαν την έκβαση της μάχης, ότι  πολυάριθμοι εχθροί θα τους κατατροπώσουν ή  κάποιος Εφιάλτης θα φανεί και παρόλα αυτά έμειναν πιστοί στις αρχές τους. Ο ποιητής τούς εξυμνεί γιατί ήξεραν τι τους περιμένει αλλά τους επιβραβεύει γιατί έμειναν πιστοί στις επάλξεις. Στο σημείο αυτό η σκέψη του Καβάφη συναντάει το πνεύμα του Περικλή στον Επιτάφιο :  « κράτιστοι δ’ αν την ψυχήν δικαίως κριθείεν οι τα τε δεινά και ηδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες και δια ταύτα μη αποτρεπόμενοι εκ των κινδύνων» (=Πιο γενναιόψυχοι όμως πρέπει να θεωρούνται όσοι γνωρίζουν με σαφήνεια τις συμφορές και τα ευχάριστα, και όμως η γνώση αυτή δεν τους κάνει να αποφεύγουν τους κινδύνους).

                   Φαίνεται ότι αυτό ονειρεύεται ο ποιητής και για τους Νεοέλληνες. Πρώτα -πρώτα να έχουν ματιά με προοπτική, να βλέπουν τις πράξεις τους και τα γεγονότα απλωμένα στο μέλλον, να έχουν επίγνωση των εχθρών και των κακόβουλων,  αλλά να αγωνίζονται πιστοί στα ιδεώδη τους με ευγένεια και ήθος. Μπορεί να φαίνεται ότι στο τέλος οι αχρείοι επιπλέουν και οι ψεύτες κυριαρχούν. Όμως ο ποιητής επενδύει στους ιδεολόγους και δεν πιστεύει ότι εξέλειψαν εντελώς. Με το επίγραμμά του εξυμνεί μια συμπεριφορά που καταξιώνει την ανθρώπινη φύση, προσφέρει προοπτικές στο γένος και μπορούμε να πούμε ότι  δίνει έναν λακωνικό  αλλά πλήρη ηθικό κώδικα.

                      Μέσα σε 14 στίχους ανέβασε στη θεατρική σκηνή του ποιήματος  τους κύριους χαρακτήρες, που κινούν τον τροχό της ιστορίας: τους βάρβαρους, τους απολίτιστους (Μήδοι)  τους δοσίλογους, τους ηθικούς μειοδότες και  τους δειλούς (Εφιάλτης) και ανάμεσά τους τους εκλεκτούς ήρωες.  Στους τελευταίους  επενδύει τις ελπίδες του για το μέλλον.      

                        Ο Καζαντζάκης είχε πει : «Χωρίς αυτούς τους ακρίτες του ιδανικού η χήρα γη μας θα ΄μενε απαρηγόρητη  και δε θά ΄παιρνε πλατωσιά κι ευγένεια ο κόσμος.» Ο Καβάφης  διαβλέποντας με τη σοφία του και την εγγενή απαισιοδοξία του ότι το κακό και το φτηνό θα βρει τελικά τρόπο να περάσει εξαίρει όσους παλεύουν εναντίον του  και έμμεσα λοιδορεί όσους δεν προσπάθησαν τουλάχιστον να του αντισταθούν.

          Γλώσσα

      Για την ιδιότυπη  γλώσσα του Καβάφη  έχει γίνει λόγος  στην 4^η  ενότητα «Θρησκευτική ζωή», “Στην εκκλησία” στην υποενότητα Γλώσσα. "Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Βασιλική Δουληγέρη, Εκδόσεις Κέδρος."

       Υπενθυμίζουμε: Η χαρακτηριστική και αμίμητη Καβαφική μεικτή γλώσσα, δημοτική της Αλεξάνδρειας με ενσωματωμένες αρχαίες λέξεις, λόγιες, δημοτικές με αρχαιοπρεπείς καταλήξεις και λαϊκές των καθημερινών συναλλαγών. Ειδικότερα, για τις Θερμοπύλες επισημαίνουμε ότι το κέντρο βάρους του νοήματος πέφτει στα ρήματα (όρισαν και φυλάγουν) και στις μετοχές (μη κινούντες, συντρέχοντες και ομιλούντες) Πρέπει να τονίσουμε τη μουσικότητα του λόγου, τη  λιτότητα των εκφραστικών μέσων και  την  χρήση  πολλών επιθέτων, κάτι που ο ποιητής δεν συνηθίζει, επιστρατεύει όμως εδώ, για να δώσει το ηθικό περίγραμμα των αγωνιστών. Παρατηρούμε, επίσης, στον πρώτο στίχο τη χρήση του αναφορικού επιρρήματος όπου αντί του ορθού άκλιτου που,  την ενεργητική μετοχή «κινούντες» να  χρησιμοποιείται με παθητική σημασία (κινούμενοι) καθώς και τη χρήση του ρήματος «ομιλώ» με μεταβατική ιδιότητα, όπως το ρ. λέγω (ομιλούντες την αλήθεια).  Η χρήση της παρενθετικής πρότασης δεν ήταν επίσης πολύ συνηθισμένο φαινόμενο της ποιητικής δημιουργίας εκείνη την εποχή. Συναντήσαμε πάντως ανάλογο φαινόμενο και στον Κάλβο (Εις Σάμον). Από τις λόγιες λέξεις ξεχωρίζουμε τους τύπους:  οσάκις, εις μικρόν, πτωχοί και πλην.

Μέτρο

      Όπως όλα τα ποιήματα του Καβάφη έτσι και οι «Θερμοπύλες» είναι γραμμένες σε ιαμβικό μέτρο, του οποίου ο ρυθμός   πλησιάζει στη μουσικότητα του προφορικού λόγου. Απουσιάζει η ομοιοκαταληξία, αλλά ακολουθώντας τις αισθητικές αρχές του συμβολισμού έχει εσωτερικό ρυθμό. Αποτελείται από 14 στίχους, στοιχείο που οδήγησε μερικούς μελετητές παλαιότερα να το χαρακτηρίσουν σονέτο. Οι στίχοι είναι ενδεκασύλλαβοι, παροξύτονοι και έχουν νοηματική πυκνότητα

       Εκφραστικά μέσα

       Ελάχιστα είναι τα εκφραστικά μέσα του ποιήματος:

       Μεταφορές «όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες», «ο Εφιάλτης στο τέλος θα φανεί», «οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε», επαναλήψεις «προβλέπουν-προβλέπουν» «πάλ’-πάλι», στο τέλος – επί τέλους» .

Ύφος

       Το ύφος είναι υποβλητικό και οι δύο τελευταίοι στίχοι δημιουργούν ένα  δραματικό κρεσέντο. Παρόλο που είναι εγκωμιαστικό το θέμα, ο ποιητής αποφεύγει το πομπώδες ύφος και τον ρητορικό στόμφο.

                     Ενδεικτικές  Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

1. 1. Βρείτε τις μετοχές του ποιήματος και εξηγήστε το συντακτικό και σημασιολογικό τους ρόλο.

     Oι μετοχές του ποιήματος είναι τέσσερις : οι «μη κινούντες», «συντρέχοντες», «ομιλούντες», και   η μετοχή «ψευδόμενους». Οι τρεις πρώτες μετοχές αναφέρονται στους τιμώμενους, ενώ η μετοχή ψευδομένους  αναφέρεται σ΄αυτούς που δεν φτάνουν στο ηθικό ύψος των προηγούμενων, στους μικρούς, τους αδύναμους, τους τρωτούς.

       Οι τρεις πρώτες μετοχές από συντακτική έποψη είναι επιρρηματικές –τροπικές  και προσδιορίζουν τα ρήματα όρισαν και φυλάττουν. Δηλαδή, περιγράφουν τον τρόπο, με τον οποίο φυλάττουν και φρουρούν τα ιδανικά τους οι τιμώμενοι: μη κινούντες = μένοντας σταθερά προσηλωμένοι στο χρέος, συντρέχοντες = βοηθώντας τους συνανθρώπους τους, όσο μπορούν από το περίσσευμα ή το υστέρημά τους, και ομιλούντες την αλήθεια = λέγοντας πάντα την αλήθεια.  Πρέπει να σημειώσουμε ότι στον τέταρτο στίχο εννοείται και η τροπική μετοχή όντες (δίκαιοι κι ίσοι), η οποία επίσης συναρμόζεται με τις προηγούμενες τροπικές μετοχές  και αναφέρεται στους τιμώμενους ήρωες.

        Η μετοχή ψευδομένους από συντακτικής πλευράς είναι επιθετική μετοχή (είναι, άλλωστε, έναρθρη) και ισοδυναμεί με ουσιαστικό: τους ψευδομένους = τους ψεύτες. Δηλώνει αυτούς που είναι συνειδητά κατώτεροι των περιστάσεων.

2. 2. Πώς ορίζει ο Καβάφης το ήθος των ανθρώπων που εξαίρει στο ποίημά του.

      Οι αγωνιστές της ζωής, τους οποίους εξυμνεί ο ποιητής στο πρόσωπο των τριακοσίων του Λεωνίδα, είναι ολοκληρωμένες προσωπικότητες ηθικά ακέραιες. Είναι σταθερά προσηλωμένοι από δική τους προαίρεση στο καθήκον και δεν τους μετακινεί από τις αποφάσεις τους καμία δυσκολία και καμία δυσοίωνη πρόβλεψη για το μέλλον. Όρισαν αυτόβουλα τις αξίες και τα ιδανικά τους και αυτοδεσμεύτηκαν να τα υπηρετούν άνευ όρων και χωρίς ανταλλάγματα. Αυτή τους την επιλογή την τιμούν και την κάνουν πράξη αγόγγυστα. 

      Δεν είναι όμως συνεπείς μόνο στις ώρες των κρίσεων και των υψηλών απαιτήσεων αλλά και στην καθημερινή ζωή. Είναι δίκαιοι και ίσοι σε όλες τους τις πράξεις. Έχουν υψηλό αίσθημα κοινωνικής ευθύνης σε κάθε περίπτωση και είναι παρόντες. Είναι φιλάνθρωποι και ευσπλαχνικοί. Παρέχουν πάντα αρωγή στους συνανθρώπους τους είτε είναι πλούσιοι είτε είναι φτωχοί, στο μέτρο των δυνατοτήτων τους. Κι ακόμη δεν υπηρετούν το ψεύδος ούτε την υποκρισία, αλλά μιλάνε τη γλώσσα της αλήθειας με οποιοδήποτε κόστος. Έχουν, παράλληλα, την αρετή και τη σωφροσύνη να προβλέπουν το κόστος. Δεν παλεύουν χωρίς να γνωρίζουν τους κινδύνους και τους εχθρούς τους. Όμως δεν επαναθεωρούν αυτά που όρισαν ως αρχές της ζωής τους. Δεν περιφρονούν τους μικρόψυχους, τους αδύναμους, τους δειλούς ή τους εθνικούς μειοδότες, αλλά σταθερά διαχωρίζουν τη θέση τους και φρουρούν ό,τι είναι δυνατόν να περιφρουρηθεί. Ούτε πτοούνται, αν και ξέρουν ότι στο τέλος οι φαύλοι επικρατούν και οι ψεύτες. Πάνω από όλα ο ποιητής τους γι αυτό τους επαινεί, γιατί επιλέγουν το δρόμο της αρετής ξέροντας πόσο δύσκολος και καμιά φορά αδιέξοδος είναι.

3.     Με ποιον τρόπο και για ποιο λόγο ο Νεοέλληνας ποιητής αποδίδει τιμή στους αρχαίους υπερασπιστές των Θερμοπυλών;

     Ο Καβάφης συνηθίζει να αντλεί τα σύμβολά του από τις λαμπρές στιγμές του ελληνικού γένους, την Αρχαιότητα και το Βυζαντινισμό. Είναι η Ελλάδα που τον κάνει περήφανο και τροφοδοτεί την έμπνευσή του. Οι Θερμοπύλες είναι ένα διεθνές σύμβολο της αυτοθυσίας και της αρετής. Οι τριακόσιοι του Λεωνίδα είναι παγκόσμιο πρότυπο ανδρείας και ηρωισμού, που έχει εξυμνηθεί από πολλούς και με πολλούς τρόπους. Προς επίρρωση όσων υπογράμμισε στην Αρχαιότητα ο  ομότεχνός του  Σιμωνίδης (με το: Ώ ξειν’ αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ότι τήδε κείμεθα τοίς κείνων ρήμασι πειθόμενοι), ο  Νεοέλληνας ποιητής αποδίδει τιμή στους εκλεκτούς αυτούς άνδρες συνθέτοντας ένα λαμπρό επίγραμμα, που θα μνημονεύει την περιλάλητη πράξη τους με αντάξιο τρόπο.  

      Από την άλλη μεριά, στην πολυθρύλητη πολεμική αρετή των πεσόντων ο ποιητής συμπληρώνει και τη σωφροσύνη, τη γενναιοδωρία και σε καιρό ειρήνης, το σθένος, τη μεγαλοψυχία και το ψυχικό μεγαλείο, τη σεμνότητα και την κοινωνικότητα. Στοιχεία που δεν έχουν εκτιμηθεί όσο πρέπει στο ήθος των ηρώων. Συνθέτει έτσι έναν ολοκληρωμένο ηθικό κώδικα που ελπίζει να εμπνεύσει και τους αναγνώστες του και να τον ακολουθήσουν. Άμεσος αποδέκτης του ποιήματος είναι η κοινωνία της εποχής του, στην οποία διαπιστώνει σημάδια παρακμής, αλλά ο ποιητής  απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο ακόμη και στον εαυτό του. Εξυμνώντας τους τριακόσιους του Λεωνίδα δείχνει ότι αυτή η στάση ζωής είναι εφικτή και δεν κινείται στη σφαίρα του ιδανικού και απραγματοποίητου.

4. 4. Τι συμβολίζουν οι Θερμοπύλες, οι Μήδοι και οι Εφιάλτης;

 Οι Θερμοπύλες  συμβολίζουν τα υψηλά ιδανικά, στα οποία όταν προσβλέπει ο άνθρωπος  εξευγενίζεται, ολοκληρώνεται και πραγματώνει τον ιστορικό του προορισμό. Για την κατάκτησή τους προϋπόθεση είναι η ελευθερία βούλησης και απαιτείται απόλυτη αφοσίωση, συνέπεια και αν χρειαστεί αυτοθυσία και αυταπάρνηση.

 Ο Εφιάλτης συμβολίζει τους ανθρώπους που είτε από φυσική αδυναμία είτε από κακότητα υπονομεύουν τους ευγενικούς αγώνες. Μπορεί όμως να είναι και ο ίδιος μας ο εαυτός που καμιά φορά μάς προδίδει και μας ξεστρατίζει από τον ανηφορικό δρόμο της αρετής, για να μας στρέψει στην ευκολία και το συμβιβασμό.

Οι Μήδοι  συμβολίζουν  τους φαύλους ανθρώπους ή τις περιστάσεις που υποσκάπτουν κάθε ευγενική  προσπάθεια του ανθρώπου να υλοποιήσει υψηλές ηθικές αξίες, για να επικρατήσει η βαρβαρότητα και η χυδαιότητα.  

---

1. * Ο Καβάφης του Νίκου Εγγονόπουλου
Η περίφημη προσωπογραφία σε βυζαντινό στιλ του Κ.Π. Καβάφη δημιουργήθηκε από τον θαυμαστή του, τον ζωγράφο και ποιητή Νίκο Εγγονόπουλο. Ο πίνακας βασίστηκε σε φωτογραφία που τράβηξε ο Κυριάκος Παγώνης το 1932, λίγο πριν το θάνατο του Καβάφη κι ενώ ήταν ήδη άρρωστος. Εξηγεί ο Εγγονόπουλος: «Ήταν πολύ καταπονημένος, αλλά είχε μια φλόγα μέσα του, αυτή τη θεϊκιά φλόγα. Και αυτήν τη φωτογραφία δεν ήθελα να την αφήσω έτσι και με τον πίνακά μου την καθάρισα. Ο Καβάφης ακόμη και στα γηρατειά του ήταν έφηβος, ωραίος, δε μπορούσε ποτέ να είναι κουρασμένος». Στον πίνακα αναγράφονται οι δυο πρώτοι στίχοι του καβαφικού ποιήματος «Σοφιστής απερχόμενος εκ Συρίας»: «Δόκιμε σοφιστή που απέρχεσαι εκ Συρίας/ και περί Αντιοχείας σκοπεύεις να συγγράψεις» . Στη φωτογραφία το έργο «Κ.Π. Καβάφης», του Νίκου Εγγονόπουλου, 1948. Αρχείο Καβάφη, Ίδρυμα Ωνάση. ‪#‎CavafyArchive‬ ‪#‎ΑρχείοΚαβάφη‬

 

      Επίγραμμα ονομάζεται το σύντομο, μονόστροφο  ποίημα, που έχει πυκνό νόημα, σοβαρό περιεχόμενο και υποβλητικό τόνο. Η έκτασή του κυμαίνεται από 2 έως 6 στίχους, χωρίς αυτό να είναι απόλυτος κανόνας. Το επίγραμμα  μπορεί να είναι εγκωμιαστικό ηρώων ή αθλητών, σκωπτικό, επιτύμβιο, ελεγειακό ή επιδεικτικό, ερωτικό .κ.ά.  

    Τα επιγράμματα είναι ποιητικές συνθέσεις γνωστές από την αρχαιότητα. Τοποθετούνται στις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα και ίσως και πιο παλιά Ιδιαίτερα όμως η ποιητική αυτή σύνθεση άνθισε από τον 6ο και τον 5ο π.Χ. αιώνα. Τότε γράφτηκαν σύντομα επιγράμματα  με υψηλό περιεχόμενο,  για τη διάδοση ηθικών αξιών, ή την εξύμνηση ηρώων πολέμου. Στο είδος αυτό διακρίθηκαν οι λυρικοί ποιητές, ο Αρχίλοχος, η Σαπφώ, ο Ανακρέοντας, και πρώτος απ’ όλους ο Σιμωνίδης ο Κείος, που συνέθεσε εγκωμιαστικά επιγράμματα για νικηφόρους αγώνες.

Βάνα Δουληγέρη

 [x2]  Στο σχολικό βιβλίο το επίθετο είναι τυπωμένο: ίσοι.

 [x3]Πιο αναλυτικά για το συμβολισμό των Μήδων και του εφιάλτη δες απαντηση 4^ης ερώτησης σχολ. Βιβλίου  
[x3] Ο Επιτάφιος είναι λόγος που εκφώνησε ο Περικλής για τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου.

Παράλληλα κείμενα

1. Διαβάστε το ακόλουθο ποίημα του Κ.Π. Καβάφη και βρείτε ομοιότητες και διαφορές με τις «Θερμοπύλες» ως προς το θέμα, τη γλώσσα και το ύφος.

«Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες»

Ανδρείοι σεις που πολεμήσατε και πέσατ’ ευκλεώς·

τους πανταχού νικήσαντας μη φοβηθέντες.

Άμωμοι σεις, αν έπταισαν ο Δίαιος κι ο Κριτόλαος.

Όταν θα θέλουν οι Έλληνες να καυχηθούν,

«Τέτοιους βγάζει το έθνος μας» θα λένε

για σας. Έτσι θαυμάσιος θα ’ναι ο έπαινός σας.-

Εγράφη εν Αλεξανδρεία υπό Αχαιού·

έβδομον έτος Πτολεμαίου, Λαθύρου

2. Διαβάστε το ποίημα του Καβάφη που  ακολουθεί και  βρείτε αντιστοιχίες με  τις «Θερμοπύλες».

          che fece…..il gran  rifiuto

Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος τόχει έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του. Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Aν ρωτιούνταν πάλι, όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει εκείνο τ’ όχι — το σωστό —  εις όλην την ζωή του.  Γελοιογραφία του Πάνου Ζάχαρη