Τα Υαλοπωλεία, Εμμανουήλ Ροΐδης

Εισαγωγικές επισημάνσεις

Γραμματειακό είδος:  Σατιρικό Χρονογράφημα 1898

Χρονογράφημα: ιδιότυπο πεζό είδος κειμένου, που αντλεί τα θέματά του από την τρέχουσα επικαιρότητα, με χαρακτηριστικά τη συντομία, την περιεκτικότητα, την απλή γλώσσα, την αμεσότητα και τη λογοτεχνική χάρη. Εισηγητής του είδους στην Ελλάδα ήταν ο Κωνσταντίνος Πωπ. Διακρίθηκαν όμως σ΄ αυτό  ο Ε. Ροΐδης και οι σύγχρονοί του Κ. Παλαμάς, Άγγελος Βλάχος.

Σάτιρα: σύνθετο λογοτεχνικό είδος, πολύ λαοφιλές, που με εργαλεία το χιούμορ, την ειρωνεία, το σκώμμα και το σαρκασμό συνθέτει μια ανατρεπτική  κριτική της ανθρώπινης συμπεριφοράς, με απώτερο στόχο την ηθική βελτίωση και τη θεραπεία κοινωνικοπολιτικών προβλημάτων.

     Ο Ροΐδης μετά από τη Σύρο και την Ευρώπη γνωρίζει το «κλεινόν άστυ» και διαπιστώνει την αναντιστοιχία νεοελληνικής και ευρωπαϊκής κοινωνίας. Η σύγκριση είναι μοιραία. Ρύπανση, ηχορύπανση, σκόνη, έλλειψη νοικοκυροσύνης, αυθαιρεσίες, έλλειψη πολιτικού σχεδιασμού, άναρχη δόμηση, χαμηλή αισθητική, κακή οδοποιία. Διαμαρτύρεται για την πολιτική κακοδαιμονία και τα χάλια της πόλης, στην οποία έζησε 30 χρόνια. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ροΐδης θίγει αυτό το ζήτημα. Δυο χρόνια πριν στους «Αθηναϊκούς δρόμους»  καυτηρίαζε τις συστάσεις των ελληνικών αρχών εν όψει των ολυμπιακών αγώνων να μην είναι τα πεζοδρόμια παραρτήματα των οπωροπωλείων και κρεοπωλείων για χάρη των "πολιτισμένων" ξένων. Επίσης, δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ροΐδης επιλέγει για ήρωα μιας ιστορίας ένα ζώο.

Δομή

Το χρονογράφημα ως πεζογραφικό είδος είναι οργανικά αδιάσπαστο, αφού αιχμαλωτίζει ένα επίκαιρο γεγονός ή  ένα απλό στιγμιότυπο της καθημερινότητας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως γραμμένο από έναν χαρισματικό λογοτέχνη, που κινεί με μαεστρία, αν και όχι φυγοκεντρικά την περιγραφή,  μπορεί να διακριθεί σε τρεις ενότητες.  

1.    Οι σκύλοι…μαγκούφη → τα αδέσποτα σκυλιά και τα οπωροπωλεία

2.    Αλλά υπέρ το δέον…→ η κατάληψη των πεζοδρομίων από τα υαλοπωλεία

3.   Τον ακοίμητον τούτον… όμοιο σκύλον→ το κατόρθωμα του σκύλου και η ηθική δικαίωση του αφηγητή

Αφηγηματική τεχνική

Τα βασικά χαρακτηριστικά της αφήγησης

Στην αρχή του χρονογραφήματος χρησιμοποιείται α΄ πληθυντικό πρόσωπο, που γρήγορα δίνει τη θέση του στο α΄ ενικό. Εφοδιάζει το κείμενό του με πετυχημένα στολίδια του ύφους, ώστε ο αναγνώστης να δέχεται ένα συνεχές σφυροκόπημα από ιδέες, υπαινιγμούς και εντυπώσεις. Κρατά απόσταση από το αντικείμενο της σάτιρας. Παρουσιάζει γλωσσική ποικιλία στην έκφραση και καταφέρνει να υπονομεύσει τη σοβαροφάνεια και τον γλυκερό ρομαντισμό.

 Ειδικότερα:

➤ Είναι χαρακτηριστική η επιμονή του στη λεπτομέρεια, όταν περιγράφει την τέλεια καταστροφή και ο γενικός, λιτός και λακωνικός τρόπος, με τον οποίο εκθέτει τις αντιδράσεις της οικογένειας.

➤ το χιούμορ, είναι μάστορας στο είδος. Χιούμορ πλατιάς γκάμας και ποικίλων αποχρώσεων:
     πικρό και μελαγχολικό: η μεγάλη Ελλάδα, υπόγειο, κυνικό και ανατρεπτικό: το σχόλιο για τις γυναίκες, χαριτωμένο: χοντροκομμένο: σαν βούβαλος, οξύ.

➤Η ειρωνεία, η σατιρική διάθεση 
➤Οι  ιδιότροπες παρομοιώσεις: η ουρά ως λοφίον στρατιωτικού πίλου, ως κλάδοι παρθένου δάσους, ως    καταρράκτης

➤Οι πρωτότυπες μεταφορές: προσθέτοντας ζωμόν, ευκινησίαν σχοινοβάτου 

➤οι αλλόκοτες συγκρούσεις λέξεων (ανίδεον χάος )

➤Το πολιτικό σχόλιο και οι υπαινιγμοί: π.χ. η πιθανότερη στάση των οργάνων της τάξεως ήταν να  προστατεύσουν τους παραβάτες.

➤  Τα παρενθετικά σχόλια, οι παρεκβάσεις, που επειδή αιφνιδιάζουν τον αναγνώστη, κεντρίζουν το συναίσθημα και αιχμαλωτίζουν το πνεύμα του. π.χ. η περιγραφή του αφηρημένου ποιητή στην α΄ ενότητα.

➤   Οι γλαφυρές εικόνες, η υψηλή ευκρίνεια των περιγραφών. Περιβάλλει κάθε ιδέα με εικόνα, για να γίνει ψηλαφητή.= τεχνική που ο ίδιος ονόμαζε ανθυπνωτικό φάρμακο κατά της απάθειας του αναγνώστη (μετ΄επιτηδειότητος Ισπανής ακροβάτιδος χορευούσης μεταξύ ωών)

➤Η αμεσότητα του ύφους και μια αίσθηση συνενοχής με τον αναγνώστη

Όλα τα παραπάνω συνθέτουν το μοναδικό ύφος του Ροΐδη και κρατούν άσβεστο το ενδιαφέρον. 

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1.     Ο αφηγητής δυσφορεί αρχικά μπροστά στο θέαμα των αδέσποτων σκύλων, στη συνέχεια όμως διασκεδάζει με το κατόρθωμα του σκύλου. Πώς εξηγείται η αλλαγή διάθεσης του αφηγητή;

Απάντηση

Περισσότερη ενόχληση από τα άκακα ζώα προκαλούσε στον αφηγητή  η κατάληψη των πεζοδρομίων από το εμπόρευμα των υαλοπωλείων. Πολλές φορές είχε την επιθυμία να προκαλέσει ολοσχερή καταστροφή (ως βούβαλος), σαν αγροίκος και να απολαύσει το θέαμα της εκκωφαντικής αποδόμησης της πυραμίδας  των υαλικών, αλλά τον απέτρεψε το ενδεχόμενο των κυρώσεων. Ο σκύλος λοιπόν υλοποίησε το όνειρό του αφηγητή (τον ακοίμητον…ονείρου ) και η ζωή τού προσέφερε την πολυτέλεια να παρευρίσκεται κατά τη μαγική στιγμή και να απολαύσει το θέαμα. Ο σκύλος ικανοποίησε ακόμη και την εκδικητική του διάθεση, αφού άθελά του τιμώρησε τον παραβάτη του νόμου, τον καταπατητή του πεζοδρομίου, ο οποίος τελικά ζημιώνεται πάσχει λόγω της αυθαιρεσίας, της αβελτερίας  και απρονοησίας του.

2. Τι ενοχλεί περισσότερο τον αφηγητή στους δρόμους της πόλης και γιατί;

Απάντηση

Ο αφηγητής εστιάζει σε δύο κυρίως προβλήματα της καθημερινότητας στην πόλη: Στη Ρύπανση και το αντιαισθητικό θέαμα των αδέσποτων σκύλων αφενός και στην αυθαίρετη ιδιοποίηση κοινόχρηστων δημόσιων χώρων από τους καταστηματάρχες. από την άλλη, που βέβαια συμβαίνει γιατί η στενότητα χώρου του καταστήματός τους επιβάλλει να εκμεταλλευτούν κάθε σπιθαμή ελεύθερου χώρου. Τα προβλήματα αυτά δεν είναι αμελητέα, γιατί προσδιορίζουν την ποιότητα της ζωής μας και συνθέτουν τελικά μια δυσβάσταχτη, συχνά εφιαλτική καθημερινότητα. Ο συγγραφέας φαίνεται να «συγχωρεί» τη συμπεριφορά  των σκύλων, γιατί δεν είναι νοήμονα πλάσματα, ώστε να έχουν επίγνωση του προβλήματος και απλώς υπακούουν στη φύση  και στα ένστικτά τους και κυρίως γιατί με τη σκανδαλιά του ο σκύλος τον λυτρώνει. Περισσότερο  τον ενοχλεί και  τον θυμώνει η ασυνειδησία και η έλλειψη κοινωνικής ευαισθησίας των εμπόρων, γιατί καταπατούν το στοιχειώδες δικαίωμα του κάθεπ πολίτη να «περπατά» την πόλη του, να χαίρεται απερίσπαστος και αμέριμνος τον περίπατό του και το ανέμελο ονειροπόλημά του  χωρίς να κινδυνεύει να χτυπήσει, να προξενήσει κάποια ζημιά, να καταβάλει χρηματική αποζημίωση ή απλώς να γελοιοποιηθεί.

3. Τι προκάλεσε άθελά του ο σκύλος; Πώς αντιδρά ο αφηγητής μπροστά στο περιστατικό; Συγκρίνετε την αντίδρασή του με τη συμπεριφορά των ιδιοκτητών.

Απάντηση

Ο σκύλος παρέσυρε όλα τα εύθραυστα εκτεθειμένα προς πώληση εμπορεύματα και τα καταθρυμμάτισε. Αυτό το κατόρθωμα είχε αλυσιδωτές συνέπειες. Οι ιδιοκτήτες υπέστησαν τεράστια οικονομική ζημία,  θα υποχρεώθηκαν να καταβάλλουν μεγάλο κόπο, για να ανασυντάξουν την πρόχειρη, αυτοσχέδια βιτρίνα του καταστήματός τους, η οικογενειακή επιχείρηση ζημιώθηκε, η οικογενειακή τους γαλήνη διαταράχτηκε, η γυναίκα κακοποίησε το παιδί, ο σύζυγος κακοποίησε τη σύζυγο, εκείνη το σκύλο και ο σκύλος τα υπάρχοντά τους (!). Οι ιδιοκτήτες, οι οποίοι επινόησαν και καθιέρωσαν αυτόν τον τρόπο προβολής και διαφήμισης των προϊόντων τους, επιρρίπτουν τις ευθύνες στο ζωντανό, ενώ ήταν μαθηματικά βέβαιο ότι αυτό αργά η γρήγορα θα συνέβαινε.  

Ο μόνος που διασκέδασε με το γεγονός τελικά και ανακουφίστηκε με αυτή την απρόβλεπτη απονομή δικαιοσύνης είναι ο αφηγητής και κατ’ επέκταση κι ο αναγνώστης. Απόλαυσε και το εντυπωσιακό θέαμα της καταστροφής  και την απελπισία, το θυμό, τον πανικό και τις αλληλοκατηγορίες της οικογένειας. Με κυνισμό  και κακεντρέχεια  θαυμάζει τα συντρίμμια σαν να ήταν μαγευτικό ηλιοβασίλεμα. Αποχωρεί τελικά από το σκηνικό της καταστροφής  τρίβοντας τα χέρια του με ικανοποίηση, γιατί ένα τολμηρό όνειρό του έγινε πραγματικότητα, χωρίς να υποστεί τις συνέπειες και εύχεται ολόψυχα το ίδιο να συμβεί και στους άλλους καταστηματάρχες.

4.  Σε αρκετά από αυτά τα σημεία του κειμένου είναι εμφανής ο ειρωνικός τόνος γραφής του Ροΐδη. Να βρείτε τρία από αυτά τα σημεία. Για ποιο λόγο ο συγγραφέας επιλέγει αυτό τον ειρωνικό τόνο και ποια μέσα χρησιμοποιεί, για να τον εκφράσει;

Απάντηση

¨     Η μεταβολή των πεζοδρομίων …………..όπως και ετοποθέτησε την μύτην υποκάτω των οφθαλμών προς στήριξιν των ομματογυαλίων.

¨     Τον φλογερόν εκείνον πόθον αναχαίτισε πάντοτε η Αθηνά …πεζοδρόμων.

¨     Αξιόπιστοι φυσιοδίφαι…αγγεία

¨     Χονδρή γυνή επισείουσα φοβεράν σκούπα

¨     Κρίμα τω όντι αι γυναίκες δεν είναι εύθραυστοι όσον οι φιάλαι.

Η πρόθεση του συντάκτη είναι σαφής. Θέλει να διαμαρτυρηθεί για μια  παράλογη, παράνομη και δυστυχώς παγιωμένη πρακτική του Νεοέλληνα με τολμηρό, οξύ αλλά και χιουμοριστικό τρόπο, να υπαινιχθεί συναισθήματα, να εκτοξεύσει μια μομφή. Το πιο αποτελεσματικό εργαλείο είναι η ειρωνεία και μάλιστα η αμίμητη ειρωνεία του Ροΐδη. Έτσι καταφεύγει στην  ειρωνεία λόγου αλλά και στην ειρωνεία καταστάσεων. Οι ιδιοκτήτες περνούν από θέση ισχύος σε θέση αδυναμίας από θέση θύτη σε θέση θύματος. Η αντίθεση είναι ένα από τα δομικά συστατικά της ειρωνείας: του ευκίνητου προσεκτικού επιδέξιου σκύλου και της δυσκίνητης απρόσεκτης, αδέξιας και αφελούς τελικά κυρίας. Η πρόνοια του άλογου ζώου, που φρόντισε να μην προκαλέσει καμιά ζημιά και η απρονοησία των ανόητων ανθρώπων, που τοποθέτησαν έτσι τα υαλικά τους, ώστε κι ένα φύσημα αέρα θα μπορούσε να τους ζημιώσει. Οι πορσελάνες και τα υαλικά από ενοχλητικά εμπόδια του διαβάτη- παρατηρητή μεταβάλλονται σε αγαπημένα συντρίμμια. Ο σκύλος από ενοχλητικό και αποδιοπομπαίο πλάσμα μεταβάλλεται σε σύμμαχο και …συναγωνιστή.

Τα άλλα δομικά υλικά της ειρωνείας είναι οι  μεταφορές (του πραξικοπήματος τας συνεπείας), οι παρομοιώσεις-παραβολές, για να προβάλλει τον παραλογισμό μιας σκέψης ή πράξης, το επιχείρημα για τα αυτονόητα, η χρήση της γλώσσας, η υπόγεια υποβολή  του συναισθήματος. τα οξύμωρα σχήματα και τα εισαγωγικά, καθώς και τα εμβόλιμα πολιτικά σχόλια, με παρενθετικό τρόπο ενταγμένα στο κείμενο.

👵

Βάνα Δουληγέρη