1. Ποιες προσπάθειες θα πρέπει να καταβάλει ο
άνθρωπος, για να υπερασπιστεί την προσωπική του ελευθερία και την αξιοπρέπειά
του; Συσχετίστε την απάντησή σας με τον τίτλο του ποιήματος.
Απάντηση
Ο ποιητής δεν προτρέπει τον αναγνώστη προς
μια προκατασκευασμένη ηθική στάση ζωής, αλλά τον αποτρέπει από μια εκφυλισμένη
κοινωνική συμπεριφορά. Δεν τον καλεί να
πράξει κάτι, αλλά να αποφύγει κάτι. Το απευκταίο, το απωθητικό είναι η
χυδαιότητα, η ευτέλεια και η ανοησία. Μπορεί κανείς να αφιερώνει στις
συντροφιές τον χώρο και τον χρόνο που απαιτείται, ώστε να ικανοποιήσει τη βασική
ανάγκη του ανθρώπου για κοινωνική επαφή, φιλία, διάλογο, χαλάρωση, ψυχαγωγία. Δεν είναι
δυνατόν να εξελιχθεί η προσωπικότητα και να γίνει κανείς ευτυχής και ολοκληρωμένος,
όταν δεν βιώνει την κοινωνική του υπόσταση.
Πρέπει όμως να τηρεί τις ισορροπίες, να θέτει
προτεραιότητες, να αφιερώνει στις σχέσεις του χρόνο ποιοτικό και ουσιαστικό, να επιλέγει τις
συναναστροφές του, να στέκεται μετρημένη και ευπρεπής παρουσία και να μη
γελοιοποιείται και κυρίως η κοινωνική
του συμπεριφορά να είναι καρπός ελεύθερης ατομικής βούλησης και όχι «ρόλος» υπαγορευμένος
από κατώτερα ένστικτα ή εξωτερικούς εντολείς. Οφείλει να αποφεύγει τις υπερβολές,
να μην αναλώνεται σε ρηχές, ανούσιες συζητήσεις, να απέχει από φανταχτερές αλλά
κενές κοινωνικές εκδηλώσεις, να μη φθείρεται σε προβεβλημένες ίσως αλλά ανόητες συνευρέσεις.
Ο
ποιητής συμβουλεύει τον αποδέκτη του να τιθασεύσει
την ανάγκη για κοινωνική επιβεβαίωση και αποδοχή, η οποία, αν εκφυλιστεί, οδηγεί
τελικά στον μιμητισμό και τη μαζοποίηση.
Στην εφηβική και τη νεανική ηλικία, βέβαια, ο αγώνας αυτός είναι δυσκολότερος,
γιατί ο άνθρωπος δεν έχει γυμνάσει τις
αντιστάσεις του στις κοινωνικές
απαιτήσεις και επιταγές και κυρίως γιατί ο νέος επιθυμεί διακαώς την ένταξη στην ομάδα
και συνηθίζει να ακολουθεί πιστά και αδιαμαρτύρητα κοινωνικές εντολές, συνήθως
της ομάδας του, μην αντέχοντας τη διαφοροποίηση και την απόρριψη που
αυτή συνεπάγεται. Από την άλλη μεριά, διάφοροι κοινωνικοί μηχανισμοί, μαζικά
μέσα ενημέρωσης, τηλεοπτικές εκπομπές, περιοδικά λάιφ στάιλ, διαφημιστικές
εταιρείες κ.ά τον βομβαρδίζουν με
κατασκευασμένα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς, που συνδέονται συνήθως με τη
χρήση συγκεκριμένων προϊόντων-συμβόλων, τη συμμετοχή σε κοινωνικές
εκδηλώσεις και την ένταξη σε κοινωνικές «δράσεις» με νεφελώδεις σκοπούς, οι
οποίες υποτίθεται πως ενισχύουν το κύρος
του ανθρώπου και αναβιβάζουν την αξία του.
Είναι πιο σοφό και πιο ευχάριστο να
καλλιεργεί κανείς ποικίλα ενδιαφέροντα, ώστε να απολαμβάνει μια ζωή πολύπλευρη, αληθινά συγκλονιστική, γεμάτη εμπειρίες και
ερεθίσματα, που αναπτύσσουν σφαιρικά την προσωπικότητα και θωρακίζουν απέναντι
στην επιδημική ασθένεια της εποχής μας,
την ανία και την πλήξη. Στο βάθος ο ποιητής καλεί τον αναγνώστη να διακρίνει το
κοινωνικό από το μαζικό, την αυτοεκτίμηση από την υπόληψη, να βρει και να περιγράψει
ο ίδιος τα όρια, τα οποία χωρίζουν την προσαρμοστικότητα από τον κοινωνικό
συμβιβασμό και την κοινωνικοποίηση από
την αποπροσωποποίηση.
Στα ηθικά
κελεύσματα του ποιητή είναι δύσκολο να ανταποκριθούν με συνέπεια ακόμη και
ώριμοι συγκροτημένοι ενήλικες με κατασταλαγμένες αξίες. Γι αυτό και ο Καβάφης
ζητεί να αντλήσει κανείς όλες τις ηθικές του δυνάμεις, το θάρρος, το πείσμα,
την υπομονή, και τη γενναιότητα ακόμη και να αντισταθεί. Ξέρει ότι η αγέρωχη αξιοπρέπεια δεν είναι τυχαίο
εύρημα αλλά κατάκτηση (μπορείς),
κατανοεί ότι η ηθική ακεραιότητα χρειάζεται συστηματικό και καθημερινό αγώνα, γι ΄αυτό και ενθαρρύνει
τον αναγνώστη να πασχίζει στο μέτρο του δυνατού (όσο μπορείς).
2. Καταγράψτε τις μετοχές και εξηγήστε τη
γραμματική και σημασιολογική λειτουργία τους στο ποίημα
Απάντηση
Σε όλη τη δεύτερη στροφή κυριαρχεί το ρήμα εξευτελίζεις, το οποίο
είναι και το μοναδικό σε τέσσερις στίχους. Ο ποιητής επιστρατεύει τρεις
μετοχές, που εξαρτώνται από το ρήμα αυτό, για να αποτυπώσει τον τρόπο,
με τον οποίο ο άνθρωπος εξευτελίζει και εκχυδαΐζει τη ζωή του: πηαίνοντας, γυρίζοντας,
εκθέτοντας. Όλες έχουν το ίδιο αντικείμενο: τη ζωή, Δηλαδή χρησιμοποιούνται
με ενεργητική σημασία και όχι παθητική,
όπως είναι η κανονική τους χρήση: πηγαίνοντας εσύ/ γυρίζοντας/. Η ενεργητική
σύνταξη έχει μεγαλύτερη ένταση από την παθητική και προβάλλει το δράστη, το
πρόσωπο που ενεργεί και όχι μόνο την πράξη. Με τη μορφοσυντακτική αυτή
επιλογή ο άνθρωπος είναι και ο θύτης(υποκείμενο
του ρήματος) που ευτελίζει τη ζωή και το θύμα, αφού είναι η δική του
ζωή. Έτσι, αισθητοποιείται η ψυχοσυναισθηματική κατάσταση της αλλοτρίωσης, κατά
την οποία ο άνθρωπος αποκόπτεται από τη βαθύτερη ουσία του, η ζωή του γίνεται
μια πραγματικότητα έξω και πέρα από αυτόν, που δεν την ελέγχει πια, δεν την
κατανοεί, δεν την απολαμβάνει, γι΄ αυτό και
είναι βασανιστική και δυσβάσταχτη.
Τοποθετημένες σε ενεστώτα χρόνο και ενταγμένες σε ένα εκτενές ασύνδετο σχήμα δηλώνουν
τη διάρκεια, τη συνέχεια, την επαναληπτικότητα, τη νευρωσιακή επιμονή, με την
οποία διαπράττει το ίδιο σφάλμα ο αλλοτριωμένος άνθρωπος.
Αν
παρατηρήσουμε τη συμβολική των
λέξεων, το σημασιολογικό φορτίο των μετοχών, θα διαπιστώσουμε ότι το πηαίνοντας διαγράφει την απόσπαση της
ζωής από τον άνθρωπο, την αποκόλλησή της από τη βούλησή του. Η μετοχή γυρίζοντας υποβάλλει την
επαναληπτικότητα και τη μηχανιστική κίνηση, η οποία μεταβάλλει τον άνθρωπο από
υποκείμενο σε ενεργούμενο, ενώ η μετοχή
εκθέτοντας σηματοδοτεί τη
ματαιοδοξία , τη ρηχότητα και την επιδειξιομανία του.
3. Ποιον κίνδυνο επισημαίνει ο ποιητής στον
τελευταίο στίχο; Με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι ο κίνδυνος αυτός μπορεί να
αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά;
Απάντηση
Ο ποιητής υπαινίσσεται την αλλοτρίωση του ανθρώπου από τον εαυτό του (σαν
μια ξένη, φορτική). Τον κίνδυνο, δηλαδή, να απολέσει ο άνθρωπος την ατομική του
ελευθερία, να άγεται και να φέρεται από τις επιθυμίες και τα συμφέροντα των
πολλών, ώσπου να χάσει οριστικά την επαφή με το βαθύτερο εαυτό του, να
αποδυναμώσει τη βούλησή του και να στερηθεί όχι μόνο το αίσθημα της ζωής του αλλά ακόμα και την εποπτεία της. Μετά από τις αλλεπάλληλες
υποχωρήσεις και τους συμβιβασμούς με κατευθυνόμενες αρχές, ο άνθρωπος ζει τα
πράγματα απλώς με τις αισθήσεις του χωρίς να είναι ενεργητική παρουσία, χωρίς καμιά
καρποφόρα σχέση προς τον εαυτό του και το περιβάλλον του. Η ζωή γίνεται
ανυπόφορη, ξένη, βασανιστική, οδυνηρή και τη βιώνει σαν διαταραχή. Επιστρέφει στο σπίτι του ολοένα και πιο λίγος, πιο φτηνός, πιο
κουρασμένος, πιο αλωμένος. Καταντά ξένος προς τον εαυτό του, ολομόναχος σε έναν
άφιλο πολύβουο κόσμο, που όλοι δείχνουν πολύ ικανοποιημένοι, πολύ αστραφτεροί,
πολύ ευτυχείς, πολύ σημαντικοί, οι εκλεκτοί
που εξασφάλισαν την τιμή να είναι προσκεκλημένοι σε ένα σημαντικό κοινωνικό
γεγονός. Άνθρωποι που εκπαιδεύτηκαν να
φαίνονται και όχι να είναι, να συναινούν και όχι να σκέπτονται, να
μορφάζουν και όχι να αισθάνονται, να χάνουν τον καιρό τους ...με στιλ. Ο άνθρωπος
που δεν προσπάθησε όσο μπορούσε καταντά
ξένος και χωρίς δεσμούς, αν και
ανάμεσα σε πολλά άλλα πρόσωπα, που από φυσική άποψη γειτονεύουν, αλλά δεν
συνδέονται με καμία ψυχική ή πνευματική
συγγένεια. Αργά ή γρήγορα μελαγχολεί, αισθάνεται πλήξη
και επειδή ενδίδει σε αλλότριες προτάσεις
και συμβιβασμούς μοιραία χάνει την αυτοεκτίμησή του και συντρίβεται. Μένει
μόνος, ανώνυμος και αβοήθητος ανάμεσα σε πολλούς. Η μοναξιά του δεν είναι η
μοναξιά του ανθρώπου που απομακρύνεται ηθελημένα για λίγο από το πλήθος, για να
κάνει απολογισμό της ζωής του, για να στοχαστεί, για να επαναθεωρήσει τις αξίες του, αλλά η δραματική συναισθηματική απομόνωση από
κάθε ωραίο και πολύτιμο δώρο της ζωής.
Ο
καθένας μας μπορεί να προστατευθεί από αυτόν τον κίνδυνο, θέτοντας όρια όσο
μπορεί σ’ αυτά που επιτρέπει στον εαυτό του να συμβούν και σ’ αυτά που
απαγορεύει. Σε σωστό δρόμο είναι, αν καλλιεργεί το πνεύμα και την ψυχή του,
ώστε γεύεται ποικίλες εμπειρίες της ζωής και δεν μονοπωλεί τον ελεύθερο χρόνο
του καμία ασχολία που θα μπορούσε να γίνει εξάρτηση και έξη. Αν αφιερώνει
συστηματικά χρόνο για προσωπική περισυλλογή και αυτοσυγκέντρωση, ώστε να
διατηρεί ζωντανή επαφή με τα βαθύτερα συναισθήματά του. Αν ενημερώνεται σε
βάθος και καλλιεργεί την κρίση του, ώστε να διαβλέπει την ποιότητα και τη
σκοπιμότητα που τυχόν εξυπηρετούν κοινωνικές συναθροίσεις, αν σέβεται τον εαυτό
του και δεν προσαρμόζεται σε όσα οι άλλοι θεωρούν παραδεκτά αλλά σε όσα ο ίδιος κρίνει ωραία και
ουσιαστικά. Αν, ακόμη, συνειδητοποιήσει ότι οι αληθινές σχέσεις απαιτούν χρόνο,
μόχθο, θέληση και επιμονή, όμως αποζημιώνουν με χαρά, ασφάλεια,
αισιοδοξία. Γενικά είναι ζωτικής σημασίας να είναι κανείς
έντιμος με τον εαυτό του και να συνειδητοποιήσει ότι η αυτοεκτίμηση είναι
ανώτερη από την υπόληψη.
4. Ποιες κοινωνικές εκδηλώσεις μπορούν,
σύμφωνα με τον ποιητή, να ευτελίσουν τη ζωή του ατόμου; Γράψτε, αν θέλετε, ένα
σύγχρονό σας παράδειγμα.
Απάντηση
Ο ποιητής δεν
απορρίπτει συλλήβδην τις κοινωνικές συγκεντρώσεις, ούτε προτείνει τον ασκητισμό.
Στο στόχαστρό του βρίσκονται οι κοινωνικές εκδηλώσεις που όχι μόνο δεν
προσφέρουν τη δυνατότητα για συνομιλία και ουσιαστική συζήτηση, θερμή
προσέγγιση, απροσποίητη έκφραση, αλλά τις αποκλείουν κιόλας. Τις κοινωνικές
εκδηλώσεις, στις οποίες οι άνθρωποι εμπλέκονται,
δεν συμμετέχουν, γιατί δεν έχουν την ευκαιρία να κοιταχθούν στα μάτια, να
ανταλλάξουν μια πραγματική χειραψία, να διαφωνήσουν, να συναισθανθούν, να
γνωριστούν. Τις δήθεν ανώδυνες ομαδικές
επαφές, οι οποίες είναι περιστατικές, υπηρεσιακές, επιφανειακές και
επιβάλλονται κατά κάποιο τρόπο απ΄ έξω, δεν υπαγορεύονται από εσωτερικές
ανάγκες για αληθινό μοίρασμα, για ανάπτυξη δεσμών ή για την κατάκτηση
συλλογικών στόχων. Τις παροδικές συζεύξεις, στις οποίες δεν έρχονται οι
άνθρωποι πιο κοντά, δεν αποχωρούν πιο γεμάτοι από το κοινό μοίρασμα του χρόνου,
πλουσιότεροι από την ανταλλαγή απόψεων, εκτονωμένοι από την προσωπική έκφραση, παρά
συνωστίζονται, διαγκωνίζονται, συγκρούονται, θορυβούν, παπαγαλίζουν και
προσποιούνται, άδειες ψυχές και νωθρά πνεύματα σε καλοντυμένα σώματα κινούμενα σαν μαριονέτες από τυφλές δυνάμεις.
Βέβαια, ακόμα και σ΄ αυτές τις μαζικές συνευρέσεις τον τελευταίο λόγο έχει η προσωπικότητα του
ανθρώπου, που προσέρχεται σ΄ αυτές. Δεν διαμορφώνει μόνο το περιβάλλον τον
άνθρωπο, αλλά και ο άνθρωπος μπορεί να λαμπρύνει το ανώνυμο πλήθος με την
παρουσία του, να συνυπάρξει μεν, αλλά να
αποχωρήσει αξιοπρεπής και αλώβητος ή ακόμη και να αναστρέψει σε ωφέλιμη
εμπειρία μια Α-νόητη κοσμική βραδιά. Η συνεχής όμως έκθεση του εαυτού μας σε
νοσηρό περιβάλλον, χωρίς τις αντιστάσεις που χαλυβδώνει η καλλιέργεια του
πνεύματος και η τροφοδότηση της ψυχής με
άλλες εμπειρίες δημιουργικές δεν μπορεί
παρά να είναι παθογόνα. Η υποταγή δε σε πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς, τα
οποία διαμορφώνουν επίσημα ή ανεπίσημα κέντρα ελέγχου της κοινής
γνώμης ή άλλοι επιτήδειοι ή ανόητοι δεν
μπορεί παρά να είναι εξευτελιστική και ψυχοφθόρα.
Βάνα Δουληγέρη
