Αληθινά λυπούμαι που τον καιρό αυτό
είμαι αναγκασμένος να βρίσκομαι μακριά από την Ελλάδα, κι έτσι
στερήθηκα τη χαρά να πάρω μέρος στο Συνέδριο αυτό, που σκοπό έχει να
μελετήσει τις βασικές αρχές των νέων θεσμών που αποφάσισε το Υπουργείο
Παιδείας στην προσπάθειά του ν” ανυψώσει μέσα στ” άλλα και τη Μέση
Εκπαίδευση. Τίποτε δεν μπορεί ν” αντικαταστήσει την παρουσία του
ανθρώπου. Αν, παρ” όλους τους δισταγμούς, αποφάσισα στο τέλος να
καταγράψω μερικές μου σκέψεις και να παρακαλέσω να διαβαστούν μπροστά
στην ολομέλεια του Συνεδρίου, αυτό έγινε γιατί δεν ήθελα ν” απουσιάζω
ολωσδιόλου από μια τόσο μεγάλη συγκέντρωση συναδέλφων-για ένα θέμα
μάλιστα τόσο σημαντικό για τη μελλοντική προκοπή του τόπου μας.
Επαναστατικό είναι το νέο εκπαιδευτικό σύστημα από πολλές πλευρές. Η
πιο επαναστατική από όλες τις καινοτομίες του είναι ίσως η απόφαση, στο
τριτάξιο Γυμνάσιο οι αρχαίοι Έλληνες κλασικοί να διδάσκονται από
μετάφραση, και μόνο στην τελευταία τάξη να δίνεται μια γενική εισαγωγή
στους νόμους του αρχαίου αττικού λόγου.
Ο νεωτερισμός αυτός δημιουργεί ένα πλήθος προβλήματα στην πραχτική του
εφαρμογή, προκαλεί όμως και καθαρά θεωρητικές απορίες. Το μεγάλο
πρόβλημα, που είναι φυσικό να βασανίζει τον καιρό αυτό το φιλόλογο του
Γυμνασίου, είναι αν το νέο σύστημα θα μπορέσει ν” ανταποκριθεί στο
βασικό σκοπό της διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών, τη στιγμή που ο
αρχαίος λόγος θα πάψει ν” ακούγεται αυτούσιος στο Γυμνάσιο.
Γιατί αλήθεια διδάσκουμε τα αρχαία ελληνικά στα παιδιά που θέλουμε να μορφώσουμε, σε τόσο πολλές ώρες μάλιστα;
Τρεις είναι οι κύριοι λόγοι που μας υποχρεώνουν να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να επικοινωνήσουν όσο γίνεται περισσότερο με τον αρχαίο κόσμο.
Πρώτα απ” όλα,
γιατί είμαστε κι εμείς Έλληνες. Από τον καιρό του Ομήρου ως σήμερα
έχουν περάσει κάπου δυο χιλιάδες εφτακόσια χρόνια. Στους αιώνες που
κύλησαν οι Έλληνες βρεθήκαμε συχνά στο απόγειο της δόξας, άλλοτε πάλι
στα χείλια μιας καταστροφής ανεπανόρθωτης-νικήσαμε και νικηθήκαμε
αμέτρητες φορές· δοκιμάσαμε επιδρομές και σκλαβιές· αλλάξαμε θρησκεία·
στους τελευταίους αιώνες η τεχνική επιστήμη μετασχημάτισε βασικά τη
μορφή της ζωής μας· και όμως κρατηθήκαμε Έλληνες, με την ίδια
γλώσσα-φυσικά εξελιγμένη-, με τα ίδια ιδανικά, τον ίδιο σε πολλά
χαραχτήρα και με ένα πλήθος στοιχεία του πολιτισμού κληρονομημένα από τα
προχριστιανικά χρόνια. Στον πνευματικό τομέα κανένας λαός δεν μπορεί να
προκόψει, αν αγνοεί την ιστορία του, γιατί άγνοια της ιστορίας θα πει
άγνοια του ίδιου του ίδιου του εαυτού του. Είμαι Έλληνας, συνειδητός
Έλληνας, αυτό θα πει, έχω αφομοιώσει μέσα μου την πνευματική ιστορία των
Ελλήνων από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα.
Ο δεύτερος λόγος
που μας επιβάλλει να γνωρίσουμε την αρχαία πνευματική Ελλάδα είναι ότι
είμαστε κι εμείς Ευρωπαίοι. Ολόκληρος ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται
στον αρχαίο Ελληνικό, με συνδετικό κρίκο τον ρωμαϊκό. Με τους άλλους
Ευρωπαίους μας δένει βέβαια και ο Χριστιανισμός, όσο και να μας χωρίζουν
ορισμένα δόγματα. Μα και ο Χριστιανισμός έπρεπε να δουλευτεί πρώτα με
την Ελληνική σκέψη, για να μπορέσει ν” απλώσει έπειτα στον ευρωπαϊκό
χώρο. Η ρίζα του πολιτισμού των Ευρωπαίων όλων είναι ο αρχαίος ελληνικός
στοχασμός και η τέχνη, γι” αυτό δεν μπορεί να τα αγνοεί κανείς, αν
θέλει να αισθάνεται πως πνευματικά ανήκει στην Ευρώπη.Μα ο κυριότερος λόγος
που δεν επιτρέπεται οι νέοι μας ν” αγνοούν την αρχαίαν Ελλάδα είναι
άλλος: στην Ελλάδα για πρώτη φορά στα χρονικά του κόσμου ανακαλύφτηκε ο
άνθρωπος ως αξία αυτόνομη, ο άνθρωπος που θέλει να κρατιέται ελεύθερος
από κάθε λογής σκλαβιά, και υλική και πνευματική. Μέσα στους λαούς που
περιβάλλουν τον ελληνικό χώρο στα παλιά εκείνα χρόνια υπάρχουν πολλοί με
μεγάλο πολιτισμό, πάνω απ” όλους οι Αιγύπτιοι και οι Πέρσες. Οι λαοί
όμως αυτοί ούτε γνωρίζουν ούτε θέλουν τον ελεύθερο άνθρωπο. Το
απολυταρχικό τους σύστημα επιβάλλει στα άτομα να σκύβουν αδιαμαρτύρητα
το κεφάλι μπροστά στο βασιλέα και στους θρησκευτικούς αρχηγούς. Η
ελεύθερη πράξη και η ελεύθερη σκέψη είναι άγνωστα στον εξωελληνικό
κόσμο. Και οι Έλληνες; Πρώτοι αυτοί, σπρωγμένοι από μια δύναμη που
βγαίνει από μέσα τους και μόνο, την δεσποτεία θα την μεταλλάξουν σε
δημοκρατία, και από την άβουλη, ανεύθυνη μάζα του λαού θα πλάσουν μια
κοινωνία από πολίτες ελεύθερους, που καθένας τους να νιώθει τον εαυτό
του υπεύθυνο και για τη δική του και για των άλλων την προκοπή. Ο στοχασμός είναι κι αυτός ελεύθερος για τα πιο τολμηρά πετάματα του νου και της φαντασίας. Ο Έλληνας είναι ο πρώτος,
που ενώ ξέρει πως δεν μπορεί ατιμώρητα να ξεπεράσει τα σύνορα του
ανθρώπου και να γίνει θεός, όμως κατέχεται από μια βαθιά αισιοδοξία για
τις ανθρώπινες ικανότητες και είναι γεμάτος αγάπη για τον άνθρωπο, που
τον πιστεύει ικανό να περάσει τις ατέλειές του και να γίνει αυτό που
πρέπει να είναι ο τέλειος άνθρωπος.
Αυτή
η πίστη στον τέλειον άνθρωπο, συνδυασμένη με το βαθύ καλλιτεχνικό
αίσθημα που χαρακτηρίζει την ελληνική φυλή, δίνει στον αρχαίον Έλληνα
τον πόθο και την ικανότητα να πλάσει πλήθος ιδανικές μορφές σε ό,τι
καταπιάνεται με το νου, με τη φαντασία και με το χέρι: στις απέριττες
μορφές που σχεδιάζουν οι τεχνίτες στα αγγεία της καθημερινής χρήσης, στη
μεγάλη ζωγραφική, στην πλαστική του χαλκού και του μαρμάρου, πάνω απ”
όλα στο λόγο τους, και τον πεζό και τον ποιητικό.
Αυτόν
τον κόσμο θέλουμε να δώσουμε στα παιδιά μας, για να μορφωθούν· για να
καλλιεργήσουν τη σκέψη τους αναλύοντας τη σκέψη των παλιών Ελλήνων· για
να καλλιεργήσουν το καλλιτεχνικό τους αίσθημα μελετώντας ό,τι ωραίο
έπλασε το χέρι και η φαντασία των προγόνων τους· για να μπορέσουν κι
αυτοί να νιώσουν τον εαυτό τους αισιόδοξο, ελεύθερο και υπεύθυνο για τη
μοίρα του ανθρώπου πάνω στη γη· προπαντός για να φουντώσει μέσα τους ο
πόθος για τον τέλειον άνθρωπο.
Ας
γυρίσουμε τώρα στο πρόβλημα που μας απασχολεί: από τη μια έχουμε το
παλιό σύστημα, που επιβάλλει τη γνωριμία των αρχαίων κλασικών από τα
πρωτότυπα κείμενα· το νέο σύστημα από την άλλη, που θέλει ν”
αντικαταστήσει τα πρωτότυπα με τις μεταφράσεις στο νέο Γυμνάσιο, που
αντιστοιχεί με τις τρεις πρώτες τάξεις του παλιού. Ποιο από τα δυο
εξυπηρετεί πιο πρόσφορα τους σκοπούς του Ανθρωπιστικού σχολείου;
Ποια ήταν τα αποτελέσματα του παλαιού συστήματος;
Ας το ομολογήσουμε εμείς πρώτοι, οι φιλόλογοι, που τόσα χρόνια
παλεύουμε στο Γυμνάσιο τον σισύφειο αγώνα να φέρουμε τον αρχαίο κόσμο
κοντά στα παιδιά μας: Τα αποτελέσματα είναι μηδαμινά, μπροστά μάλιστα
στον κόπο που καταβάλλουν και οι καθηγητές και οι μαθητές. Ας βάλουμε το
χέρι στην καρδιά κι ας αναρωτηθούμε, σε πόσα παιδιά, απ” αυτά που δεν
ήταν να σπουδάσουν φιλολογία στο Πανεπιστήμιο, κατορθώσαμε να
μεταδώσουμε τόσην οικείωση με την αρχαία γλώσσα και τόσον ενθουσιασμό
για το κάλλος και την πυκνή ουσία του αρχαίου λόγου, ώστε φεύγοντας από
το Γυμνάσιο, για να σπουδάσουν μιαν άλλην επιστήμη, θα θελήσουν κάποτε
να καταφύγουν στο αρχαίο κείμενο, για να πλουτίσουν τον εσωτερικό τους
κόσμο. Ξέρουν οι σύνεδροι φιλόλογοι, ας είναι και δέκα παιδιά καθένας
τους, από τις χιλιάδες που πέρασαν από τα χέρια τους; Φοβούμαι πως και ο
αριθμός αυτός είναι υπερβολικός. Με ποιο δικαίωμα τότε απασχολούμε
αμέτρητες ώρες όλα τα παιδιά της Ελλάδας στο Γυμνάσιο, για να ωφεληθούν
ελάχιστοι;Θα μου προβληθεί ίσως μια αντίρρηση
στους συλλογισμούς αυτούς: για τις ατελέστατες γνώσεις της αρχαίας
ελληνικής παράδοσης που αποκομίζουν τα παιδιά μας από το Γυμνάσιο μπορεί
να μη φταίει και τόσο το σύστημα, όπως δεν φταίει για την γενικά
ελαττωματική κατάρτιση των μαθητών. Πλήθος άλλοι παράγοντες συντελούν
στη θλιβερή αυτή κατάσταση: η πληθώρα των μαθητών μέσα σε μια τάξη· η
έλλειψη από μεγάλες αίθουσες διδασκαλίας· η συστέγαση δυο Γυμνασίων σ”
ένα χτίριο· η επιβάρυνση των καθηγητών με πολλές ώρες διδασκαλίας και
πολλά διορθώματα· η απουσία συστηματικών μεταπανεπιστημιακών
επιμορφωτικών σπουδών, έτσι που να μπορούν οι λειτουργοί της Μέσης να
συμπληρώνουν τις γνώσεις τους και να κατατοπίζονται στα νέα πορίσματα
της επιστήμης τους· η απουσία ερμηνευτικών εκδόσεων και βοηθητικών
βιβλίων για τον καθηγητή· τα εξωσχολικά ενδιαφέροντα των παιδιών· ο
κινηματογράφος και το ραδιόφωνο, και πολλά έχουν δυσκολέψει αφάνταστα το
έργο των εκπαιδευτικών στο σχολείο και γι” αυτό τους είναι αδύνατο ν”
αποδώσουν ό,τι μπορούν και θέλουν. Αν τα εμπόδια αυτά βγουν από τη μέση,
γιατί να μη κρατηθούμε στο παλιό, καθιερωμένο σύστημα της διδασκαλίας
των αρχαίων κλασικών από το πρωτότυπο; Αν πάλι δεν βγουν από τη μέση τι
έχουμε να περιμένουμε και με το νέο σύστημα; Το κάτω κάτω εμείς πάλι θα διδάσκουμε με τις μεγάλες ή μέτριες ικανότητές μας.
Η
αντίρρηση αυτή είναι σωστή, ως ένα βαθμό όμως μόνο. Δεν υπάρχει
αμφιβολία πως πολλοί είναι οι παράγοντες που έχουν συντελέσει στην
παρακμή του Γυμνασίου-τόσο μάλιστα, ώστε ελάχιστοι απόφοιτοί του να
φεύγουν με μια συγκροτημένη κάπως σκέψη, με τις απαιτούμενες για έναν
μορφωμένο άνθρωπο γενικές γνώσεις και με την ικανότητα να διατυπώνουν
τους στοχασμούς και τα αισθήματά τους με ειρμό και χωρίς ασυχώρετα
ορθογραφικά και συνταχτικά λάθη. Ακόμα δεν υπάρχει αμφιβολία πως το
Κράτος, τώρα που συνειδητοποίησε τη σημασία της παιδείας και θέλει να τη
βγάλει από το τέλμα, όπου τόσα χρόνια λίμναζε, θα κοιτάζει με κάθε
τρόπο να παραμερίσει και τους άλλους παράγοντες που αναστέλλουν την
πρόοδο της παιδείας.
Οπωσδήποτε,
για να μπορέσουμε να κρίνουμε δίκαια τα δύο συστήματα είναι ανάγκη να
αντιπαραθέσουμε τους σκοπούς που επιδιώκουν και τα μέσα που
χρησιμοποιούν, με την προϋπόθεση πως εφαρμόζονται σε σχολεία που από
κάθε άλλη άποψη λειτουργούν ικανοποιητικά.
Τι χαρακτηρίζει ιδιαίτερα το σύστημα που ίσχυε ως σήμερα; Πρώτα
πρώτα βέβαια η πεποίθηση πως οι ανθρωπιστικές σπουδές, για να οδηγήσουν
στο επιθυμητό αποτέλεσμα, πρέπει να γίνονται με τη μελέτη των κλασικών
από το πρωτότυπο.
Δεύτερο χαρακτηριστικό του παλιού συστήματος είναι η επιθυμία να
γνωρίσουν οι μαθητές όσο γίνεται περισσότερους κλασικούς. Το αποτέλεσμα
είναι να στριμώχνονται μέσα στον ίδιο σχολικό χρόνο τέσσερες και πέντε
συγγραφείς, διαφόρων μάλιστα εποχών και συχνά με μεγάλες διαφορές στη
γλώσσα. Τι κοινό έχει π.χ. η γλώσσα του Δημοσθένη με του Ομήρου, που
ερμηνεύονταν παράλληλα στην Δ” τάξη; Έπειτα, καθώς η ιστορία της
ελληνικής γραμματείας δεν διδασκόταν πραγματικά ούτε υπάρχει γυμνασιακό
εγχειρίδιο γραμματολογίας, το ανακάτωμα από συγγραφείς που ανήκουν στον
8ο, στον 5ο, και στον 4ο αιώνα είναι φυσικό να μεγαλώνει τη σύγχυση.
Ένα
δεύτερο αποτέλεσμα του συστήματος αυτού είναι να ερμηνεύονται στα
παιδιά πέντε-δέκα το πολύ σελίδες από κάθε κλασικό, και πριν καλά-καλά
κατορθώσουν κάτι να καταλάβουν από τη γλώσσα, την τέχνη και τη σκέψη του
ενός να έρχεται να τον εκτοπίσει ο άλλος με τις δικές του δυσκολίες.
Και να σκέφτεται κανείς πως πριν από λίγα χρόνια σοφοί παιδαγωγοί είχαν
αποφασίσει ν” αυξήσουν τον αριθμό των αρχαίων συγγραφέων που
ερμηνεύονται στο Γυμνάσιο με την προσθήκη των επιστημόνων, του
Αριστοτέλη, του Θεοφράστου κ.ά.
Απ”
τα ίδια τα πράγματα, όσον ιδεώδεις και αν είναι οι άλλοι όροι του
σχολείου, όσο ικανός ο καθηγητής, όσο έξυπνα και μελετηρά τα παιδιά του,
είναι αδύνατο να καταχτηθούν κατά κάποιο τρόπο μέσα σ” ένα χρόνο ο
Αρριανός, ο Ισοκράτης, ο Λυσίας και ο Ηρόδοτος, ή -σε άλλη τάξη- ο
Πλάτωνας, ο Θουκυδίδης, ο Όμηρος και ο Ευριπίδης.
Πόσο
ακατόρθωτα είναι τα πράγματα που γυρεύει το αναλυτικό πρόγραμμα του
παλιού Γυμνασίου το καταλαβαίνει κανείς, άμα σκεφτεί πως για την
ερμηνεία του Επιταφίου του Περικλή -ενός από τα πιο δύσκολα κείμενα-
δίνει τρεις βδομάδες μόνο καιρό. Τι να πρωτοκάνει μέσα στο διάστημα αυτό
ο καθηγητής; Το κύριο έργο του θα πρέπει αναγκαστικά να περιοριστεί
στην προσπάθεια να παραμεριστούν κάπως οι γλωσσικές δυσκολίες-αν
παραμεριστούν κ” αυτές. Καιρός για εμβάθυνση στο περιεχόμενο, στις
πνευματικές, στις ηθικές και στις αισθητικές αξίες δεν βρίσκεται, ή κι
αν βρεθεί, θα είναι ελάχιστος.
