Όροι και τεχνικές στην Οδύσσεια

1. Ανθρωπομορφισμός

Οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους παρόμοιους με τους ανθρώπους (θεϊκός ανθρωπομορφισμός) Αυτό  σημαίνει  ότι τους φαντάζονταν με ανθρώπινη μορφή, αλλά και πίστευαν ότι οι θεοί σκέφτονταν, αισθάνονταν, μιλούσαν και ενεργούσαν, όπως οι άνθρωποι, σε ανώτερο όμως βαθμό· διαφορετική φαντάζονταν μόνο την τροφή τους  και τους θεωρούσαν αθάνατους.

Η κοινωνία τους, επίσης, ήταν αναπαράσταση της ανθρώπινης κοινωνίας της ομηρικής εποχής. Στη θέση δηλαδή του βασιλιά ήταν ο Δίας, στη θέση των ευγενών της κοινωνίας ήταν οι υπόλοιποι 11 θεοί του Ολύμπου και ακολουθούσαν οι κατώτεροι θεοί.

2. Ενανθρώπιση - Επιφάνεια

Οι Θεοί εμφανίζονται και επικοινωνούν με τους θνητούς με τους εξής τρόπους:

α) παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου (μεταμορφώνονταν δηλαδή, σε άνθρωπο, όπως η Αθηνά σε Μέντη)· (ενανθρώπιση)

 β)(σπανιότερα) παρουσιάζονταν με το πραγματικό τους (υποτίθεται) πρόσωπο, ( όπως η Αθηνά παρουσιάστηκε ενώπιον του Οδυσσέα στην Ιθάκη) Τότε μιλούμε για θεϊκή επιφάνεια, για αυτοπρόσωπη δηλαδή εμφάνιση του θεού· και γ) προσφέρουν  αθέατη θεϊκή βοήθεια (ως θεϊκή φώτιση ή συμπαράσταση).

3. Αφήγηση πρωτοπρόσωπη, τριτοπρόσωπη

Ο ποιητής άλλοτε αφηγείται ο ίδιος σε τρίτο πρόσωπο την ιστορία (η αφήγηση αυτή ονομάζεται τριτοπρόσωπη) και άλλοτε μιλούν και αφηγούνται οι ήρωές του σε πρώτο πρόσωπο· (η αφήγηση αυτή ονομάζεται πρωτοπρόσωπη). Με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση  ζωντανεύουν  οι ήρωες μπροστά μας με τον διάλογο (ή με μονόλογο) εκφράζοντας τις σκέψεις, τα συναισθήματά τους και η σκηνή αποκτά θεατρικότητα. Με την τριτοπρόσωπη, ο ποιητής μας ενημερώνει για όσα  συμβαίνουν στο χώρο, καθώς παρατηρεί τα πάντα.

4. Προοικονομία

Ο ποιητής προετοιμάζει συχνά τους ακροατές του για όσα θα ακολουθήσουν με διάφορους τρόπους: άλλοτε προγραμματίζει τη δράση,  άλλοτε προειδοποιεί για την εξέλιξη της δράσης,   άλλοτε προϊδεάζει απλώς για την τύχη ορισμένων ηρώων, όπως για την τιμωρία των μνηστήρων Η συστηματική αυτή προετοιμασία για τα επόμενα λέγεται προοικονομία. Προοικονομία είναι λοιπόν η τεχνική, με την οποία ο ποιητής προετοιμάζει επεισόδια που θα συμβούν και θα αφηγηθεί στη συνέχεια. Με την αφηγηματική αυτή τεχνική το βάρος δεν δίνεται τόσο στο τι θα συμβεί, όσο στο πώς αυτό θα παρουσιαστεί.

5. Αλλαγή σκηνών – Χωρισμός ενοτήτων με αλλαγή σκηνών

Βασικά κριτήρια για τη διάκριση των σκηνών είναι:  α.. η αλλαγή τόπου, β. η αλλαγή προσώπων (ένα πρόσωπο παρουσιάζεται ή ένα αποχωρεί), γ. η αλλαγή τόπου και προσώπων,  δ. η διαφοροποίηση του χρόνου. (πρωί- απόγευμα-νύχτα- ξημέρωμα..)

6. Εγκιβωτισμός

Ο εγκιβωτισμός είναι μια τεχνική της αφήγησης, σύμφωνα με την οποία  ο ποιητής δεν ξεκινά την εξιστόρησή των γεγονότων με βάση τη χρονολογική σειρά  αλλά από τη μέση ή το τέλος,

7. Τυπικές εκφράσεις και Τυπικά  επίθετα

Τυπικά λέγονται τα στοιχεία που επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα ή ελαφρά παραλλαγμένα. Μπορεί να είναι συνδυασμοί επιθέτων και ουσιαστικών ή άλλες φράσεις όπως «η Αθηνά τα μάτια λάμποντας», «και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά») ή στίχοι ολόκληροι (όπως «Της αντιμίλησε ο Τηλέμαχος με φρόνηση και γνώση») ή θέματα/μοτίβα και σκηνές ολόκληρες (όπως η υποδοχή και η φιλοξενία του επισκέπτη). Δείτε και τα σχετικά με την αυτοσχεδιαστική ικανότητα των αοιδών στο 4ο θέμα της Εισαγωγής (σελ. 16-18).     Τα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα και στα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα (είναι δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο», «ο ξακουστός Ορέστης») και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους (είναι δηλαδή περιγραφικά επίθετα, π.χ. «στις θολωτές σπηλιές»     Πολύ συνηθισμένα είναι τα χαρακτηριστικά επίθετα που συνοδεύουν σημαντικά πρόσωπα του έργου: «καλλιπλόκαμη νεράιδα, κοσμοσείστης Ποσειδών, Ολύμπιος Δίας, Παλλάδα Αθηνά, θείος αοιδός)

8.  Εικόνα

Με τον όρο εικόνα,  εννοούμε  την περιγραφή που προκαλεί στον αναγνώστη ή  στον ακροατή την εντύπωση ότι βλέπει μπροστά του αυτό που περιγράφεται (π.χ., την υποδοχή της Αθηνάς-Μέντη από τον Τηλέμαχο, 136-137). Οι Εικόνες είναι κυρίως  οπτικές, αυτές δηλαδή που περνούν από τα μάτια μας, όταν διαβάζουμε ή ακούμε ένα λογοτεχνικό κείμενο. Εικόνες όμως λέμε κι αυτές που ερεθίζουν τις άλλες αισθήσεις μας (την ακοή, την όσφρηση, την αφή ), οπότε (αντίστοιχα) τις χαρακτηρίζουμε ακουστικές, οσφρητικές, απτικές κτλ.·

9. Επιβράδυνση

Η Επιβράδυνση είναι τεχνική, με την οποία ο ποιητής καθυστερεί την εξέλιξη της υπόθεσης και αναστέλλει τη δράση. Ο ποιητής με διάφορες μεθόδους ( άστοχα ερωτήματα, ανούσιο διάλογο,  πολλές περιττές πληροφορίες) προσπαθεί να καθυστερήσει ή να διακόψει τη ροή έργου και έτσι να μας ανεβάσει την αγωνία. Η επιβράδυνση  αποσπά, για λίγο ή περισσότερο, τον ακροατή από το κύριο θέμα, του προξενεί αναμονή για τη συνέχεια, έντονη αγωνία  ,αλλά και του  δίνει στοιχεία για πιο άνετη παρακολούθηση της συνέχειας (π.χ. όταν ο Εύμαιος μιλάει για την καταγωγή του)

10. Ειρωνεία

Ειρωνεία, γενικά, σημαίνει αντίθεση ανάμεσα σε κάτι που φαίνεται ή λέγεται και σε κάτι που πράγματι συμβαίνει. Η Επική ειρωνεία  είναι η μία τεχνική της λογοτεχνίας. Ο ποιητής δημιουργεί μια κατάσταση, κατά την οποία,   ο ήρωας ενός έργου αγνοεί μια σημαντική αλήθεια για τη ζωή του, ενώ οι  ακροατές/ αναγνώστες/θεατές   τη γνωρίζουν. Έτσι, οι θεατές /ακροατές αγωνιούν για την πλάνη του ήρωα και τη εξέλιξη του έργου.

11. Εσωτερικός  μονόλογος

Ο μονόλογος είναι ουσιαστικά διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του σε κρίσιμες στιγμές της αφήγησης, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Αποκαλύπτει έτσι τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, και ο ακροατής κατανοεί καλύτερα τις ενέργειές του.

12. Ομηρική  παρομοίωση

Στην επική ποίηση όμως  συναντούμε παρομοιώσεις σύνθετες, που είναι εκτεταμένες, πλατιές πολύστιχες· σ’ αυτές, η εικόνα που θέλει να μας δείξει ο ποιητής παρομοιάζεται με μια άλλη εικόνα, παρμένη συνήθως από τη φύση ή από την αγροτική ζωή, για να είναι γνωστή στον ομηρικό ακροατή· λόγου χάρη, το στροβίλισμα της σχεδίας του Οδυσσέα  στη θάλασσα από τους ανέμους παρομοιάζεται με το στροβίλισμα των αγκαθιών στον κάμπο από τον βοριά (362-364). Κατά την ανάλυση μιας ομηρικής παρομοίωσης επισημαίνουμε: α. τι παρομοιάζεται ( π.χ., η σχεδία του Οδυσσέα  στη θάλασσα) β. με τι παρομοιάζεται (με τα αγκάθια στον κάμπο) γ. ποιο είναι το κοινό τους σημείο (το στροβίλισμα από τον άνεμο) δ. ποιος ο ρόλος/η λειτουργία της παρομοίωσης:         (φωτίζει την  εικόνα, την κάνει πιο οικεία στον αναγνώστη, τη ζωντανεύει. συμπληρώνει και πλουτίζει την περιγραφή, προσφέρει αισθητική απόλαυση στον ακροατή/αναγνώστη.). Κατά την ανάλυση μιας ομηρικής παρομοίωσης χωρίζουμε τα συστατικά της: α. Αναφορικό μέρος  εισάγεται συνήθως με τις λέξεις : όπως, σαν,  πως, καθώς β. Δεικτικό μέρος                  »   »      »                      : έτσι, παρόμοια γ. Κοινός όρος    ανάμεσα στα 2 που παρομοιάζονται

13. Αναχρονισμός

Αναχρονισμός είναι  η μεταφορά πολιτισμικών στοιχείων μιας εποχής σε άλλη (συνήθως προγενέστερη)·  π.χ., ο Όμηρος κάνει λόγο για σίδηρο, μέταλλο της Γεωμετρικής εποχής, το μεταφέρει όμως στη Μυκηναϊκή εποχή . Αυτό συμβαίνει επειδή ο ποιητής περιγράφει μια εποχή, που δεν την έζησε και δεν την γνωρίζει καλά.

14. . Ύβρις -Υβριστής

Ύβρις ονομάζεται η υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων. Υβριστής γίνεται ο άνθρωπος που υπερβαίνει τα όριά του προσβάλλοντας/αδικώντας θεούς ή/και ανθρώπους. Η συμπεριφορά του Υβριστή οφείλεται στο γεγονός ότι υπερεκτιμά τις δυνάμεις του και εκδηλώνεται με προσβλητικές πράξεις ή  βίαιες και αλαζονικά λόγια. Η  ύβρη  προκαλεί ακαριαία την οργή των θεών/τη νέμεση, και ακολουθεί  η τιμωρία/ η τίση. Νέμεσις είναι η οργή των Θεών και Τίσις η τιμωρία του ήρωα. Μεσολαβεί η Άτη, που θολώνει το νου του Υβριστή  και τον οδηγεί σε αλυσιδωτά σφάλματα, που φέρνουν όλο και πιο κοντά την καταστροφή του.

15. Εγκιβωτισμός

Ο εγκιβωτισμός είναι μία ακόμη τεχνική της αφήγησης: Με τον όρο αυτό εννοούμε τη μετακίνηση μιας μεγάλης ενότητας από την αρχή μιας ιστορίας στη μέση, με τη μορφή της αναδρομικής διήγησης σε πρώτο πρόσωπο. Οι δεκάχρονες περιπέτειες του Οδυσσέα, δηλαδή, δεν δίνονται με χρονολογική σειρά, αλλά παρουσιάζονται ζωντανές οι τελευταίες 41 μέρες του νόστου και με την τεχνική του εγκιβωτισμού ο Οδυσσέας αφηγείται στους Φαίακες  τις περιπέτειές του που έχουν προηγηθεί.

16. Αναγνωρισμός

Η αναγνώριση  προσώπων –τόπου (π.χ. της Ιθάκης από τον Οδυσσέα) ή προσώπων μεταξύ τους  (π.χ. του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο)  ακολουθεί μια διαδικασία  τυπική: 1. (προϋποτίθεται) πολύχρονη απουσία εκείνου που αναγνωρίζει από αυτό που αναγνωρίζεται (συντομότερα: του αναγνωριστή από το αναγνωριζόμενο)· 2. αποκρύπτεται η ταυτότητα κάποιου με μεταμόρφωση 3.  (δηλαδή, η Ιθάκη καλύπτεται με ομίχλη ή ο Οδυσσέας μεταμορφώνεται) 4 απομονώνονται τα 2 μέρη (δηλαδή, ο αναγνωριστής και το αναγνωριζόμενο μένουν μόνοι)· 5.  άρση της μεταμόρφωσης -αποκαλύπτεται η πραγματική μορφή (Ο Οδυσσέας χάρις στην Αθηνά αποκτά την κανονική του όψη) 6. αυτοσυστήνεται (αν είναι άνθρωπος και όχι τόπος) 7, ο αναγνωριστής δυσπιστεί, ζητεί αποδείξεις  και υποβάλλει τον άγνωστο σε δοκιμασία· 8. Ο ξένος παρουσιάζει αποδεικτικά στοιχεία 9.  ακολουθεί αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων.

17. Ανθρωποκεντρικός  χαρακτήρας  της Οδυσσέας

Όταν λέμε ότι η Οδύσσεια είναι έπος ανθρωποκεντρικό, εννοούμε : α. δίνει έμφαση στον αγώνα του ανθρώπου, τον οποίο υπηρετούν συχνά και οι θεοί και β. επιδοκιμάζει την ανθρώπινη ζωή, παρόλο που έχει  πόνο και  βάσανα και προβάλλει την ιδέα ότι αξίζει να ζεις. γ.  μελετά τον άνθρωπο σε βάθος [σκέψεις και συναισθήματα, επιθυμίες και κίνητρα (π.χ. η συζυγική αγάπη), ανάγκες και επιλογές (π.χ. η κατάφαση της ανθρώπινης ζωής), δράση και συμπεριφορά] και δ. δίνει έμφαση στους ανθρώπους που είναι στραμμένοι σε έργα ειρηνικά, σέβονται και αγαπούν τον συνάνθρωπο, διαθέτουν τα απαραίτητα αγαθά και χαίρονται τη ζωή.

18. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ / ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ είναι τα στοιχεία που δείχνουν την πρόοδο του πολιτισμού της ομηρικής εποχής ( όπλα, εργαλεία, ναοί , κατοικίες, ανάπτυξη υφαντουργίας, της ναυτικής τέχνης, του εμπορίου, αγώνων κ.α ). ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ είναι τα στοιχεία που φανερώνουν μια ιδέα των ομηρικών ανθρώπων, δηλαδή τις αντιλήψεις τους για τους θεούς, για τη μοίρα, για την "ύβριν", για την οικογένεια, το γάμο, τη φιλοξενία την πατρίδα, τον πόλεμο, τη φιλία, την τιμή  κ.α.

    

Καλό διάβασμα!!!!!!!

Β. Δ.